Για να κατανοήσουμε τη σημερινή πραγματικότητα είναι απαραίτητη η γνώση της κουλτούρας και της πολιτισμικής ιστορίας, λέει ο ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ Πίτερ Μπερκ, ειδικός στα θέματα της πολιτισμικής παγκοσμιοποίησης . 

Το εποικοδόμημα έχει τη δική του ιστορία. Συγκεκριμένα, αυτή που σε αντίθεση με τη μαρξιστική οπτική επιβεβαιώνει ότι, παρά την αδιαμφισβήτητη σημασία της, δεν κινεί απαραίτητα τα πάντα η οικονομία στην εκδίπλωση της ζωής μιας κοινωνίας. Ο Πίτερ Μπερκ, ομότιμος καθηγητής Πολιτισμικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ σήμερα, υπήρξε από τη δεκαετία του ΄70 πρωτοπόρος στη διερεύνηση του τελετουργικού, των ηθών, των αναπαραστάσεων και των καθημερινών πρακτικών που ανέδειξαν τη σημασία της μελέτης της κουλτούρας για την πληρέστερη κατανόηση των κοινωνικοπολιτικών συνθηκών μιας εποχής. Μιλώντας μας με αφορμή την έκδοση στα ελληνικά του τελευταίου βιβλίου του με τίτλο «Πολιτισμικός Υβριδισμός», δεν παραλείπει να αρνηθεί την πρωτοκαθεδρία των μεγάλων ανδρών ως κινητήριου μοχλού της Ιστορίας, να τονίσει τη σημασία της ιστορικής επιστήμης στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και να προσδιορίσει την τελική της έκβαση στην «κρεολοποίηση του σύγχρονου πολιτισμού».

- Διαβάζοντας τον «Πολιτισμικό Υβριδισμό»,το πιο πρόσφατο έργο σας που κυκλοφόρησε στην Ελλάδα,αποκόμισα την αίσθησηότι η πολιτισμικήιστορία αποτελεί απαραίτητο εργαλείο για όποιον θέλει να κατανοήσειτην παγκοσμιοποίησηκαι τις αντιδράσεις εναντίον της.

«Προσωπικά, θα προχωρούσα περισσότερο- θα έλεγα ότι η γνώση της Ιστορίας γενικότερα είναι πρωταρχική προϋπόθεση της κατανόησης της παγκοσμιοποίησης: η οικονομική ιστορία για την παγκοσμιοποίηση της οικονομίας, η πολιτισμική ιστορία για την παγκοσμιοποίηση της κουλτούρας και ούτω καθεξής.

Ορισμένοι ιστορικοί άλλωστε βλέπουν μια πιο μακρόχρονη διαδικασία σε εξέλιξη και διακρίνουν αυτό που ονομάζουν “αρχαϊκή παγκοσμιοποίηση” ή “πρωτο-παγκοσμιοποίηση” από την ταχύτερη παγκοσμιο ποίηση των τελευταίων 100-150 ετών».

- Είναι η «κρεολοποίηση του κόσμου»,όπωςονομάζετε τη διάχυσηκαι διήθηση πολιτισμικών στοιχείων,η καλύτερη έκβαση στην οποία μπορούμε να ελπίζουμε;

«Θεωρώ ότι η “κρεολοποίηση” αποτελεί όντως την επιθυμητή και πιθανότερη έκβαση της παγκοσμιοποίησης, αλλά φυσικά υπάρχουν και εκείνοι που προτιμούν την ομογενοποίηση!».

- Σε τι διαφέρει η Νέα Πολιτισμική Ιστορία από την ιστορία των ιδεών ή την κοινωνική ιστορία,μορφές με τις οποίες είναι ίσως πιο εξοικειωμένοτο ευρύ κοινό;

«Η Νέα Πολιτισμική Ιστορία εστιάζει στην κουλτούρα με την ευρεία της έννοια, την ανθρωπολογική έννοια, θα έλεγε κανείς, με τις καθημερινές συνήθειες, τις νοοτροπίες και τις πρακτικές, συνειδητές ή ασυνείδητες, τους τρόπους ομιλίας, τις αξίες που θεωρούμε δεδομένες και άλλα παρόμοια. Διαφέρει λοιπόν από τη συνήθη ιστορία των ιδεών γιατί ενδιαφέρεται για τις ιδέες όλων, καθώς και για τις υποθέσεις αλλά και για τις εκπεφρασμένες ιδέες. Δυσκολότερα διακρίνεται η Νέα Πολιτισμική Ιστορία, την οποία άλλωστε κάποτε αποκαλούμε και κοινωνικοπολιτισμική ιστορία, από την κοινωνική ιστορία. Προσωπικά, θα έλεγα ότι πρόκειται για αλληλεπικαλυπτόμενες έννοιες, αλλά μέρος της κοινωνικής ιστορίας ασχολείται με ορισμένα από τα “σκληρά” τεκμήρια: τα ποσοστά των νέων ή των ηλικιωμένων σε μια δεδομένη κοινωνία ή το βιοτικό επίπεδο διαφορετικών τάξεων, για παράδειγμα».

- Το τέλος των «μεγάλων αφηγημάτων»στην ιστοριογραφία συμπίπτειμε τη διάδοση του κονστρουκτιβισμού,τηςαντίληψης ότι τα κοινωνικοπολιτικά αντικείμενα και δεδομένα δεν είναι αιώνια,αλλάσυγκροτούνται σε συγκεκριμένες«στιγμές» της ανθρώπινης ιστορίας.Θα λέγατε ότι και ο κονστρουκτιβισμόςφτιάχνει τελικά τα δικά του «μεγάλα αφηγήματα»;

Ο Μορίς Μακ Ντόναλντ,από τους ιδρυτές της γνωστής αλυσίδας (1940). Η ιστορία των ΜcDonald΄s εικονογραφεί τα δίκτυα που ομογενοποιούν τον κόσμο

«Η διένεξη περί κονστρουκτιβισμού και η διένεξη περί “μεγάλων αφηγημάτων” διεξάγονται ξεχωριστά, είναι όμως ενδιαφέρουσα ιδέα να επιχειρήσει κανείς να τις συνδυάσει. Αυτό θα σήμαινε ότι θα αφηγούμασταν την ιστορία συγκεκριμένων συνθέσεων που θα μπορούσαν να είναι είτε “μεγάλες” είτε “μικρές”. Δεν θα έλεγα ότι οι ιστορικοί μπορούν ή οφείλουν να εγκαταλείψουν την αφήγηση. Θα ήταν όμως καλή ιδέα στο μέλλον να δοθεί περισσότερη έμφαση στις πολλαπλές αφηγήσεις από διαφορετικές οπτικές γωνίες αντί ενός μονοφωνικού μεγάλου αφηγήματος».

- Παραφράζοντας κανείς τη ρήση του βρετανού ιστορικού Τζορτζ Μάλκομ Γιανγκ,είναι ο πολιτισμικόςιστορικός ο «πορτρετίστας μιας εποχής»,μιας πρακτικής ή μιας νοοτροπίας,ανθέλετε;

«Βεβαίως, ο όρος “πορτρέτο μιας εποχής”, όπως το έθεσε ο Γιανγκ, περιγράφει άριστα κλασικά έργα της πολιτισμικής ιστορίας, όπως τα αριστουργήματα των Γιάκομπ Μπούρκχαρντ (σ.σ.: “Ο πολιτισμός της Αναγέννησης στην Ιταλία”, εκδ. Νεφέλη) και Γιόχαν Χουιζίνγκα (σ.σ.: “Τhe Αutumn of the Μiddle Αges”). Ο κίνδυνος της μεταφοράς του Γιανγκ βέβαια είναι να ενθαρρύνει την ιδέα ότι μια εποχή είναι ομοιογενής. Στην πραγματικότητα, όταν ερευνά κανείς μια συγκεκριμένη κοινωνία σε μια συγκεκριμένη στιγμή ανακαλύπτει μια κατάσταση πολιτισμικής ποικιλίας ή ακόμη και πολιτισμικής σύγκρουσης, όπως στη Βρετανία σήμερα. Επομένως, νομίζω ότι θα ταίριαζε εδώ ο πληθυντικός, “πορτρέτα”, για να είμαστε ακριβέστεροι. Ενας άλλος κίνδυνος της συγκεκριμένης μεταφοράς είναι ότι υπαινίσσεται πως η κουλτούρα είναι στατική. Αλλά φυσικά μια ολόκληρη εποχή δεν στέκεται ακίνητη για να ζωγραφίσουμε το πορτρέτο της!». - Μιλώντας για πορτρέτα,θα μπορούσαμενα εφαρμόσουμε τη σχέσηεξάρτησης δημόσιας εικόνας και εξουσίας των ηγετών όπως την περιγράφετεστο έργο σας «Τhe Fabricationof Louis ΧΙV» («Η κατασκευή του Λουδοβίκου ΙΔ΄») στους σύγχρονούςμας πολιτικούς;

«Βεβαίως! Οφείλω να παραδεχθώ όμως ότι, όπως άλλωστε συμβαίνει πολλές φορές σ΄ εμάς τους ιστορικούς, η αφετηρία του προβληματισμού μου ήταν η αντίθετη. Οταν η Μάργκαρετ Θάτσερ απευθύνθηκε στη διαφημιστική εταιρεία των Saatchi and Saatchi για να διαχειριστεί τη δημόσια εικόνα της, άρχισα να αναρωτιέμαι μήπως αυτή η ενασχόληση με την παρουσίαση του εαυτού μας είχε μια πιο μακρόχρονη ιστορία...».

- Ελέω παγκοσμιοποίησης,έχουν οι σημερινοί ηγέτες μειωμένη δυνατότηταεπιρροής στα γεγονότα σε σύγκρισημε την εποχή της Μάργκαρετ Θάτσερ- ή του Λουδοβίκου ΙΔ΄;

Μελετώντας τον Λουδοβίκο ΙΔ΄ ο Πίτερ Μπερκ έδειξε τη σχέση εξάρτησης δημόσιας εικόνας και εξουσίας των ηγετών

«Δεν πιστεύω ότι οι ηγέτες είχαν ποτέ τη δυνατότητα να επηρεάζουν σε σημαντικό βαθμό τα γεγονότα με θετικό τρόπο, αν και συχνά διαθέτουν την ισχύ να προξενήσουν κακό (πολέμους, οικονομικές κρίσεις, την καταστροφή του περιβάλλοντος...) ή τουλάχιστον να επιτείνουν τους βλαβερούς παράγοντες. Αν θέλετε τη γνώμη μου, η παγκοσμιοποίηση δεν διαφοροποιεί τόσο τα πράγματα, αποτελεί μια στροφή από τις τοπικές κοινωνικές δυνάμεις στις παγκόσμιες».

Το παγκόσμιο και το τοπικό

Ο Πίτερ Μπερκ σε φωτογραφία του 2009, ενώ διδάσκει

Παρουσιάζετε την ιστορία των ΜcDonald΄s ως δείκτη της αλληλεπίδρασης μεταξύ τοπικών και παγκόσμιων παραγόντων,παραδοσιακών και εκσυγχρονιστικών στοιχείων των κοινωνιών.

«Η ιστορία των ΜcDonald΄s εκτός των ΗΠΑ,και ιδίως εκτός των δυτικών χωρών,υπογραμμίζει σε μικρογραφία το είδος εκείνο της διάδρασης μεταξύ παγκόσμιου και τοπικού,παράδοσης και νεωτερικότητας,το οποίο βρίσκουμε παντού σήμερα.Το ίδιο ισχύει και για την ιστορία της CocaCola.Να ξεκαθαρίσω εδώ ότι ένα παράδειγμα της τάσης προς ομογενοποίηση είναι ο λεγόμενος “εξαμερικανισμός” του κόσμου,για τον οποίο οι εκτός ΗΠΑ παραπονούνται από το 1900 περίπου. Οπως υποστηρίζω και στον “Πολιτισμικό Υβριδισμό”, οι τοπικές διαφοροποιήσεις της Coca-Cola ή των ΜcDonald΄s συνθέτουν μιαν αντίθετη τάση,ωστόσο η ροπή προς την ομογενοποίηση είναι αναντίρρητη.Από την άλλη πλευρά,της κρεολοποίησης,η βραζιλιάνικη μουσική που είναι γνωστή ως Βossa Νova ή λαϊκή βραζιλιάνικη μουσική (musica popular brasileira) αναμειγνύει στοιχεία από την αμερικανική μουσική (τον Φρανκ Σινάτρα,για παράδειγμα) με αφρικανικές επιρροές δημιουργώντας κάτι νέο και διακριτό».

Πανεπιστήμια και κρίση

Η Μάργκαρετ Θάτσερ απευθύνθηκε στη διαφημιστική εταιρεία των Saatchi and Saatchi για να διαχειριστεί τη δημόσια εικόνα της

- Η βρετανική ακαδημαϊκή κοινότητα βρίσκεταισε αναβρασμό εξαιτίας των περικοπών στις εκπαιδευτικές δαπάνες.Τι προοιωνίζονται η πολιτική αυτή και οι αντιδράσεις εναντίον της για την Παιδεία στη Βρετανία;

«Κανείς δεν επιθυμεί τις περικοπές,ωστόσο περικοπές οφείλουν να γίνουν.Δύσκολα θα δει κανείς με έλλειψη συμπάθειας τους φοιτητές,των οποίων τα δίδακτρα ξαφνικά θα τριπλασιαστούν το 2012,ωστόσο χρήματα για την εκπαίδευση πρέπει από κάπου να αντληθούν και οπωσδήποτε είναι πιο δίκαιο εκ μέρους της κυβέρνησης να χρησιμοποιήσει τα φορολογικά έσοδα για να στηρίξει την πρωτοβάθμια και τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση παρά την τριτοβάθμια.Υποθέτω ότι ορισμένα πανεπιστήμια θα εξαναγκαστούν να κλείσουν τα επόμενα χρόνια,πιθανότατα τα λιγότερο ισχυρά,εκείνα που κέρδισαν το πανεπιστημιακό τους στάτους σχετικά πρόσφατα.Και ο αριθμός των φοιτητών στην τριτοβάθμια εκπαίδευση κατά πάσα πιθανότητα θα μειωθεί για ένα χρονικό διάστημα μετά την πρόσφατη ταχύτατη αύξησή του».