Ανοίγεις την κασέλα, διαβάζεις όλη την ελληνική Ιστορία

Η ελληνική κασέλα είναι το πιο διαδεδοµένο σε όλη την Ελλάδα έπιπλο και το πιο µυστηριακό, καθώς συνδέεται µε µία σειρά από παραδόσεις που έχουν τις ρίζες τους στην αρχαιότητα, µε δοξασίες και κυρίως µε τον γάµο. Μια εθνολόγος και ένας αρχαιολόγος που επί χρόνια συνέλεγαν στοιχεία για 1.560
συλλεκτικές κασέλες, συγκέντρωσαν τα µυστικά τους σε µια εικονογραφηµένη έκδοση
Στην Ηπειρο και την Πελοπόννησο η κασέλα ήταν κάποτε για τις νύφες το άλφα και το ωµέγα. Εκεί έβαζαν τα προικιά, διπλώνοντάς τα τελετουργικά, όταν άφηναν το πατρικό τους. Στον πάτο της ίδιας κασέλας τοποθετούσαν την παρθενική, νυφιάτικη πουκαµίσα τους την πρώτη νύχτα του γάµου _ έως το τέλος, όταν η πουκαµίσα θα τις ακολουθούσε πια στο φέρετρο...

Είναι µόνο µία από τις πολλές χρήσης της κασέλας σύµφωνα µε την ελληνική παράδοση, η οποία έδενε το –τελετουργικό κατά τεκµήριο –σεντούκι άλλοτε µε αρχαίους µύθους (µάρτυρες οι επιτύµβιες στήλες και τα αγγεία) και άλλοτε µε λαϊκές δοξασίες.

Οπως εκείνη που έλεγε... αλίµονο σε όποιον έβαζε χέρι στην κασέλα. Για να αποφύγουν το άνοιγµά τους από περίεργους επισκέπτες, ακόµη και σήµερα σε χωριά της Ηπείρου οι νοικοκυρές τοποθετούν πάνω στις κασέλες τον γιούκο, δηλαδή κουβέρτες και φλοκάτες σκεπασµένες µε σεντόνι για να µη σκονίζονται.

Τη νύχτα απαγορευόταν, σύµφωνα µε άλλες δοξασίες, να ανοιχτεί η κασέλα ακόµη και από τον κάτοχό της. Διαφορετικά τον περίµεναν «δεινά ή και ο θάνατος».

Στην καλύτερη περίπτωση, τον περίµενε το λέρωµα των λευκών ειδών που «θα τα κατουρούσαν οι καλές κυρίες!» (οι νεράιδες, κατά τη δοξασία).

Η γιογλού της Λέσβου
Στη Λέσβο, έβαζαν «ένα πάνινο κουκλί στο σεντούκι για να µην κατουρεί η γιογλού όταν το ανοίγουν το βράδυ», σύµφωνα µε µαρτυρία 72χρονης στην Αγιάσο. Μία από τις πολλές που συνέλεξαν επί χρόνια στην Ελλάδα η εθνολόγος Βιργινία Ματσέλη και ο αρχαιολόγος Αρης Τσαραβόπουλος.

Πολλές δοξασίες και ακόµη περισσότερα σεντούκια, κάθε ένα µε την ιστορία του. Συγκεκριµένα, 1.560 κασέλες κατέγραψαν στο οδοιπορικό τους, που ξεκίνησε από την Κρήτη το 1980 και έφερε στο φως τα µυστικά της ως «ιστορικού τεκµηρίου» και «αρχείου ζωής», όπως τη χαρακτηρίζουν.

Με όλο αυτό το υλικό και τα µυστικά έστησαν την έκδοση «Η ελληνική κασέλα» (Εκδ. Καπόν), µε 508 έγχρωµες φωτογραφίες από παράξενα και κλασικά σεντούκια, τα οποία έχουν πια όχι τόσο διακοσµητική όσο συλλεκτική αξία.

Στο οδοιπορικό τους συνάντησαν ηλικιωµένους σε ορεινά χωριά που είχαν κάτι να πουν για την κασέλα της συζύγου τους.

Μίλησαν µε ιδιώτες και συλλέκτες σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη και συµβουλεύτηκαν τις συλλογές των µουσείων, αρχεία και βιβλιοθήκες. Και έµαθαν όσα µπορεί κανείς να µάθει για το έπιπλο που θεωρείται το αρχαιότερο αποθηκευτικό µέσο. Στις περισσότερες περιοχές πριν από τον γάµο, για παράδειγµα, έριχναν µέσα στην κασέλα ρύζι, ζάχαρη, κουφέτα και νοµίσµατα για ευγονία και οικονοµική άνεση. Αποτελούσε µάλιστα καλό προικιό, καθώς οι κασέλες είχαν ανταλλακτική αξία αφού, εκτός από την τιµή τους που αναφέρεται σε πολλά παλαιά προικοσύµφωνα, δίνονταν για την εξόφληση χρεών αλλά και ως προσφορά στην εκκλησία.

Ωστόσο, σπάνια αναφέρεται σε τραγούδια του γάµου, ακριβώς επειδή η κασέλα θύµιζε το φέρετρο του τέλους (όταν η νυφιάτικη πουκαµίσα ξανάβγαινε από το σεντούκι για να συνοδεύσει τη νύφη στην τελευταία της κατοικία). Αναφέρεται όµως σε παραδοσιακά µοιρολόγια για νέες και ανύπαντρες, «που δεν πρόλαβαν να τη χρησιµοποιήσουν». Με αυτή τη παράδοση συνδέεται και το γεγονός ότι ακόµη και σήµερα ντύνουν νύφη τη νεκρή ανύπαντρη κοπέλα, ενώ σε κάποιες περιοχές ισχύει και για τους ανύπαντρους άνδρες τους οποίους ντύνουν γαµπρούς.

Τον διονυσιακό χαρακτήρα της κασέλας που είναι ειδικά διαµορφωµένη για ποτά και φάρµακα φανερώνει ο καθρέφτης στο καπάκι της, ο οποίος είναι αιδοιόσχηµος και τα δύο πλαϊνά διάχωρα είναι φαλλόσχηµα. Κατά την αρχαιότητα αλλά και στα νεώτερα χρόνια χρησιµοποιούσαν κασέλες και στους ναούς για τη φύλαξη των ιερών σκευών και των θησαυρών.

Η χρήση της συνδεόταν µε το σχήµα, το µέγεθος και το υλικό από το οποίο ήταν κατασκευασµένες (ξύλο, µέταλλο ή δέρµα). Ωστόσο, υπήρξε το µοναδικό φυλακτικό έπιπλο στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου και την Μέση Ανατολή έως και τα µέσα του 20ού αι. µε τη χρήση της κάθετης ντουλάπας. Πολύτιµα αντικείµενα, ρούχα, λευκά είδη, κοσµήµατα, κεντήµατα, εργαλεία, όπλα, χρήµατα, βιβλία, ποτά, φάρµακα και τρόφιµα φυλάσσονταν µέσα σε κασέλες. Μάλιστα πρωταγωνιστούσε στα τραγούδια των ξενιτεµένων, σε παραµύθια και αποτελούσε αποσκευή για τους ταξιδιώτες, περιπλανώµενους εµπόρους, ναυτικούς.

Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι σε διάφορες περιοχές ο άνθρωπος στον οποίο µπορεί κανείς να του εµπιστευτεί µυστικό παροµοιάζεται µε κλειδωµένη κασέλα και η πιστή σύζυγος µε σφιχτοκλειδωµένο ή πιστοκλειδωµένο σεντούκι. Ενώ ο τσιγκούνης αποκαλείται κασέλας, καθώς σε κασέλες έκρυβαν οι φιλάργυροι τα περιουσιακά τους. Τα σεντούκια ανοίγονται ακόµη και σήµερα µε τελετουργικό τρόπο στις αρχές του καλοκαιριού για τον ετήσιο αερισµό των ρούχων. Σε άλλες περιοχές τα ανοίγουν τη Μεγάλη Πέµπτη, την Πεντηκοστή και του Αϊ-Γιαννιού του Κλήδωνα.

ΙΝFΟ

«Η ελληνική κασέλα» της Βιργινίας Ματσέλη και του Αρη Τσαραβόπουλου, Εκδ. Καπόν - Μουσείο Μπενάκη, 2010, Σελ. 296,
Τιµή: 63 ευρώ

Γεγονότα, δοξασίες και αρχαία σύµβολα

Το «δίδυµο» των επιστηµόνων προχώρησε στην ερµηνεία της διακόσµησης των σεντουκιών _ είτε ζωγραφιές µε γεωµετρικά µοτίβα, φυτά, ζώα και ανθρώπινες µορφές, είτε σκαλίσµατα µέταλλο και δέρµα _ για να ξεκλειδώσουν τα µυστικά τους. Κάποιες κασέλες φέρουν θρησκευτικές και µυθολογικές εικόνες, άλλες απεικονίζουν ιστορικά και πολεµικά γεγονότα. Σε κασέλες των νησιών του Βορειοανατολικού Αιγαίου υπάρχουν οι πρώτες ζωγραφιές µε πλοία από τα µέσα του 19ου αι. _ ένδειξη της συνάφειας µε τη θάλασσα.

Στη διακόσµησή τους το κυπαρίσσι, για παράδειγµα, συνδέεται µε τη λατρεία των θεών του Κάτω Κόσµου. Ο δικέφαλος αετός που εµφανίστηκε την περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, αποτελεί «σύµβολο δύναµης, κρατικής και υπερφυσικής, καθώς και χριστιανικής πίστης». Το χταπόδι, όπως εµφανίζεται ακόµη και σε µινωική λάρνακα, θεωρείται ότι έχει συµβολικό προστατευτικό ρόλο _ ιδιαίτερα τα µάτια του. Το ίδιο και ο σταυρός στην πλάτη της κασέλας, αλλά και τα φίδια, οι δράκοι, το εξάλφα, τα τρίγωνα. Στις επιφάνειες των σεντουκιών αναγράφονταν γεγονότα σταθµοί από τη ζωή του ιδιοκτήτη, όπως οι ηµεροµηνίες γέννησης των παιδιών, των εγγονών και οι ηλικίες οικόσιτων ζώων. Ακόµη, υπάρχουν αναγραφές καταλόγων, κυρίως ρουχισµών από την προίκα. Στην Κοζάνη και σε άλλα µέρη της Ελλάδας, στις κασέλες αναγράφονταν τα αρχικά του ονόµατος της νύφης µαζί µε τη χρονιά τέλεσης του γάµου.

Δάφνη Κοντοδήµα