H περίοδος που ξεκίνησε με την επίθεση στους Δίδυμους Πύργους πριν από εννέα χρόνια βαίνει προς το τέλος της. Πέρα από τις δυσχέρειες που επέφερε στην αεροπορική μετακίνηση εκατομμυρίων ανθρώπων, κληροδοτεί κάμποσους περιορισμούς ατομικών ελευθεριών στις ΗΠΑ, καθώς και τις ανοιχτές πληγές των δύο πολέμων στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ.

Κρίνοντας εκ των υστέρων τον τρόπο με τον οποίο οι ΗΠΑ απάντησαν στην επίθεση που δέχθηκαν το 2001 καλό είναι να θυμόμαστε ότι πρόκειται για ιδιαίτερα σύνθετο πρόβλημα: η οποιαδήποτε σχετική κρίση πρέπει να λαμβάνει υπόψη της το γεγονός ότι δεν μπορούμε να ξέρουμε ποιες θα ήταν οι διαστάσεις της τρομοκρατίας αν η απάντηση των ΗΠΑ ήταν διαφορετική. Κάποιοι θεωρούν ότι η συνεχιζόμενη τρομοκρατική δραστηριότητα είναι δραματική απόδειξη αποτυχίας της αμερικανικής πολιτικής. Για άλλους, όμως, η μη επανάληψη ενός τρομοκρατικού χτυπήματος αντίστοιχου με αυτό της 11ης Σεπτεμβρίου (που πολλοί μάλιστα θεωρούσαν εντελώς σίγουρο τότε) είναι τεκμήριο επιτυχίας της αμερικανικής πολιτικής. Παρακάμπτοντας λοιπόν τέτοιου είδους απλουστευτικές αποτιμήσεις, μπορούμε να προβούμε σε τέσσερις βασικές διαπιστώσεις.

Διαπίστωση πρώτη: Οπως συμβαίνει συνήθως σε αντίστοιχες περιπτώσεις, η 11η Σεπτεμβρίου αποτέλεσε αφορμή για την ανάληψη πολιτικών πρωτοβουλιών, όπως η εισβολή του Ιράκ, που καμία σχέση δεν είχαν με την τρομοκρατία. Η ίδια η έννοια του «πολέμου εναντίον της τρομοκρατίας» είναι αναλυτικά σαθρή. Οπως έχει δείξει η διεθνής εμπειρία ως τώρα, η τρομοκρατία δεν είναι ένα πρόβλημα που αντιμετωπίζεται στρατιωτικά. Και μολονότι είναι ένα όπλο που μπορεί να επιφέρει σημαντικό ψυχολογικό κόστος, ουδέποτε απέφερε τους πολιτικούς καρπούς που ανέμεναν όσοι τη χρησιμοποίησαν. Αναμφίβολα, η εισβολή στο Ιράκ σίγουρα χειροτέρεψε τα πράγματα για τις ΗΠΑ. Απέδειξε ότι η Αμερική δεν ήταν όσο άτρωτη πίστευε η ίδια, ενίσχυσε σημαντικά τον αντιαμερικανισμό στον κόσμο και κατέστρεψε εντελώς το κεφάλαιο συμπάθειας που είχε δημιουργηθεί αμέσως μετά την τρομοκρατική επίθεση της Νέας Υόρκης. Δεν αποκλείεται στο μέλλον η 11η Σεπτεμβρίου να θεωρηθεί η απαρχή της παρακμής των ΗΠΑ.

Διαπίστωση δεύτερη: Οι καταστάσεις έκτακτης ανάγκης φέρνουν πάντοτε στην επιφάνεια τις πιο σκοτεινές πλευρές μιας κοινωνίας. Οι περιορισμοί των ατομικών ελευθεριών, το άγος του Γκουαντάναμο, οι «μαύρες τρύπες» όπου εξαφανίζονταν διάφοροι ύποπτοι μετά την απαγωγή τους, η πρακτική των βασανιστηρίων (και η απαράδεκτη επιχειρηματολογία που τη στήριξε νομικά) είναι ορισμένες μόνο από τις σκοτεινές αυτές πτυχές που αναδύθηκαν μέσα από την 11η Σεπτεμβρίου. Είναι όμως λάθος να τσουβαλιάζουμε μια ολόκληρη κοινωνία και είναι απαραίτητο να στρέψουμε το βλέμμα μας και προς όσους αντιστάθηκαν σε αυτές τις τάσεις και εργάστηκαν σκληρά και με σημαντική επιτυχία, τόσο στον νομικό στίβο όσο και στον πολιτικό, για να τις καταγγείλουν και να τις ανατρέψουν.

Διαπίστωση τρίτη: Δεν υπάρχει χειρότερος σύμβουλος για μια δημοκρατική κοινωνία που βρίσκεται ξαφνικά αντιμέτωπη με το σοκ της τρομοκρατίας (αλλά και οποιοδήποτε άλλο ισχυρό σοκ) από ό,τι ο φόβος. Η φοβική αντίδραση οδηγεί πάντα σε πολιτικές που υποσκάπτουν την ίδια την ουσία των δημοκρατικών κοινωνιών και αποτελούν ουσιαστική νίκη των τρομοκρατών. Ας μην ξεχνάμε ότι ένας από τους βασικούς στόχους των τελευταίων είναι να αποδείξουν πως η ελευθερία και η δημοκρατία είναι ψευδεπίγραφες.

Διαπίστωση τέταρτη: Η Αλ Κάιντα, το δίκτυο που σχεδίασε την επίθεση της Νέας Υόρκης, έχει υποστεί ανεπανόρθωτα πλήγματα, ουσιαστικά έχει ουδετεροποιηθεί. Ο οργανωτής της επίθεσης, Χαλίντ Σεΐχ Μοχάμεντ, κρατείται από τους Αμερικανούς, ενώ ο Οσάμα μπιν Λάντεν που εξακολουθεί να διαφεύγει διατηρεί ένα σημαντικό συμβολικό κεφάλαιο, αλλά με εξαιρετικά περιορισμένες επιχειρησιακές δυνατότητες. Αυτό δεν σημαίνει καθόλου όμως ότι το πρόβλημα του ισλαμικού εξτρεμισμού έχει λυθεί. Κάθε άλλο.

Η αντιμετώπισή του προϋποθέτει την επίτευξη σημαντικής προόδου σε τουλάχιστον τρία μέτωπα: στον εκδημοκρατισμό των αυταρχικών αραβικών καθεστώτων (και την ενσωμάτωση του μετριοπαθούς ισλαμισμού στο πολιτικό σύστημα κατά το πρότυπο της Τουρκίας)· στην οικονομική ανάπτυξη των χωρών αυτών που για μια σειρά λόγους παραμένουν βυθισμένες στο οικονομικό τέλμα που κληροδότησε ένα ξεπερασμένο οικονομικό μοντέλο· και, τέλος, στη λύση του παλαιστινιακού προβλήματος, η διαιώνιση του οποίου αποτελεί τον ασφαλέστερο τροφοδότη της τρομοκρατίας. Τα τρία αυτά ζητήματα είναι αλληλένδετα. Οι άραβες δικτάτορες χρησιμοποιούν τον φόβο των Δυτικών για την τρομοκρατία ως δικαιολογία για τον συνεχιζόμενο αυταρχισμό, μπλοκάροντας έτσι και τις απαραίτητες οικονομικές μεταρρυθμίσεις, με αποτέλεσμα την πλήρη αποτελμάτωση των κοινωνιών τους. Κάποια στιγμή τα καθεστώτα αυτά θα καταρρεύσουν. Η κατάρρευση αυτή είτε θα είναι χαοτική ενισχύοντας τα εξτρεμιστικά στοιχεία είτε θα είναι ελεγχόμενη, μέσω μιας διαδικασίας μεταρρυθμίσεων, απομονώνοντάς τα. Το μέλλον της ισλαμικής τρομοκρατίας θα εξαρτηθεί επομένως από τη στάση των ΗΠΑ και της Ευρώπης σε σχέση με τη διαδικασία αυτή.

Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Υale.

Στάθης Ν. Καλυβας