Φυσικά ο γάμος διαφέρει από τις άλλες σχέσεις των δύο φύλων από την άποψη ότι είναι ένας θεσμός νομικός. Σε πολλέ κοινωνίες ο γάμος είναι και θρησκευτικός θεσμός, αλλά η νομική πλευρά είναι πιο ουσιαστική.

[...]

Αν ερευνήσουμε τον σημερινό κόσμο και αναρωτηθούμε για τις συνθήκες και τις προϋποθέσεις που φαίνονται γενικά να συνδέονται με την ευτυχία ή τη δυστυχία του γάμου, φτάνουμε σ’ένα κάπως περίεργο συμπέρασμα: ότι όσο πιο πολιτισμένοι γίνονται οι άνθρωποι τόσο λιγότερο ικανοί φαίνονται για μια ισόβια ευτυχία με ένα σύντροφο. Οι Ιρλανδοί χωρικοί, μολονότι μέχρι πρόσφατα οι γάμοι τους αποφασίζονταν από τους γονείς, θεωρούνταν, από εκείνους που πρέπει να τους ήξεραν καλά, σαν γενικά ευτυχισμένοι και ενάρετοι στη συζυγική ζωή τους. Γενικά, ο γάμος είναι πιο εύκολος εκεί που οι άνθρωποι είναι λιγότερο διαφοροποιημένοι. Όταν ένας άντρας διαφέρει λίγο από τους άλλους άντρες και μια γυναίκα διαφέρει λίγο από τις άλλες γυναίκες, δεν υπάρχει ιδιαίτερος λόγος να μετανιώνει που δεν παντρευτηκε κάποιο άλλο πρόσωπο. Ενώ οι άνθρωποι με τα πολυποίκιλα γούστα, σκοπούς και ενδιαφέροντα, παρουσιάζουν την τάση να επιθυμούν κάποια ομοιογένεια στους συντρόφους τους και αισθάνονται απογοήτευση και δυσαρέσκεια όταν διαπιστώνουν ότι βρήκαν λιγότερα από όσα θα μπορούσαν να είχαν πετύχει. Η Εκκλησία, που έχει την τάση να βλέπει το γάμο αποκλειστικά από τη άποψη του σεξουαλισμού, δεν βλέπει το λόγο που ένας σύντροφος δεν μπορεί να είναι τόσο κατάλληλος όσο και ένας άλλους και έτσι υποστηρίζει το αδιάλυτο του γάμου, χωρίς να αντιλαμβάνεται τις δυσκολίες που αυτό συχνά προκαλεί.Ένας παράγοντας που συμβάλλει στην ευτυχία του γάμου είναι η σπανιότητα των αδέσμευτων γυναικών και η απουσία κοινωνικών ευκαιριών, όταν οι παντρεμένοι γνωρίζουν αξιοσέβαστες γυναίκες. Αν δεν υπάρχει δυνατότητα για σεξουαλικές σχέσεις με άλλη γυναίκα εκτός από τη δική τους, οι πιο πολλοί άντρες θα κάνουν ό,τι μπορούν μέσα στα πλαίσια αυτά, και εκτός από πολύ άτυχες περιπτώσεις, θα βρούν την κατάσταση πολύ ανεκτή. Το ίδιο αληθεύει και για τις γυναίκες, ιδιαίτερα αν δεν φαντάζονται ότι ο γάμος θα έπρεπε να τους φέρει πολλύ ευτυχία. Δηλαδή, ένας γάμος έχει την πιθανότητα να γίνει αυτό που λέμε ευτυχισμένος, αν κανείς από τους δύο συζύγους δεν προσδοκούσε να βρεί πολλή ευτυχία στο γάμο του.

Η σταθερότητα των κοινωνικών εθίμων, για τον ίδιο λόγο, τείνει να παρεμποδίζει τους γάμους που ονομάζουμε δυστυχισμένους. Αν οι δεσμοί του γάμου θεωρούνται οριστικοί και αμετάκλητοι, η φαντασία δεν έχει ερέθισμα για να περιπλανηθεί έξω από το γάμο και να σκεφτεί τη δυνατότητα μιας πιο εκστατικής ευτυχίας. Εκεί που υπάρχει η νοοτροπία αυτή, για να εξασφαλιστεί η συζυγική ευτυχία, είναι αρκετό να μην πέρφτει ούτε ο σύζυγος ούτε η σύζυγος υπερβολικά κάτω από το κοινά παραδεκτό επίπεδο αξιοπρεπούς συμπεριφοράς, οποιοδήποτε κι αν είναι αυτό.

Στους πολιτισμένους λαούς του σύγχρονου κόσμου δεν υπάρχει καμία από τις προϋποθέσεις αυτές για την πραγματοποίηση αυτού που ονομάζεται ευτυχία κι έτσι διαπιστώνουμε ότι πολύ λίγοι γάμοι είναι ευτυχισμένοι μετά τα πρώτα λίγα χρόνια.

[...]

Άλλες σύγχρονες αιτίες δυστυχίας στο γάμο δεν μπορούν να εξαλειφθούν εύκολα. Πιστεύω ότι οι χωρίς ενδοιασμούς σύγχρονοι άνθρωποι, άντρες και γυναίκες, είναι κατά κανόνα πολύγαμοι στα ένστικτά τους. Μπορεί να ερωτευτούν και να μείνουν ολοκληρωτικά αφοσιωμένοι σ’ένα πρόσωπο για μερικά χρόνια αλλά αργά ή γρήγορα, η σεξουαλική οικειότητα εξαφανίζει το πάθος και τότε αρχίζουν να ψάχνουν αλλού για να ξαναζωντανέψουν την παλιά συγκίνηση. Φυσικά, είναι δυνατό να ελέγξουν αυτή την παρόρμηση προς το συμφέρον της ηθικότητας, αλλά είναι πολύ δύσκολο να μην της επιτρέψουν να υπάρχει. Με την εξέλιξη της ελευθερίας των γυναικών, δημιουργήθηκαν πολύ περισσότερες ευκαιρίες για συζυγική απιστία απ’ότι υπήρχαν σε παλιότερους καιρούς. Η ευκαιρία γεννά τη σκέψη, η σκέψη γεννά την επιθυμία, και όταν δεν υπάρχουν θρησκευτικοί δισταγμοί, ο πόθος γεννά την πράξη.

Η απελευθέρωση των γυναικών έκανε το γάμο πιο δύσκολο από πολλές απόψεις. Παλιότερα η σύζυγος ήταν υποχρεωμένη να προσαρμοστεί προς το σύζυγο, αλλά ο σύζυγος δεν ήταν υποχρεωμένος να προσαρμοστεί προς αυτήν. Σήμερα πολλές σύζυγοι, επικαλούμενες το δικαίωμα της γυναίκας να υπερασπίζει την ατομικότητα και τη σταδιοδρομία της, είναι απρόθυμες να προσαρμοστούν προς τους συζύγους τους πέρα από ένα ορισμένο σημείο, ενώ οι άντρες που εξακολουθούν να ποθούν την παλιά παράδοση της αντρικής κυριαρχίας, δεν δέχονται να κάνουν αυτοί όλη την προσαρμογη. Το πρόβλημα αυτό παρουσιάζεται κυρίως σε σχέση με την απιστία. Άλλοτε ο σύζυγος ήταν άπιστος ανάλογα με τις ευκαιρίες αλλά η γυναίκα του κατά κανόνα δεν το ήξερε. Αν το μάθαινε, ο σύζυγος ομολογούσε ότι είχε αμαρτησει και τη διαβεβαίωνε ότι μετανοούσε. Εκείνη , από το άλλο μέρος, ήταν κατα κανόνα ενάρετη. Αν δεν ήταν και το γεγονός αυτό ερχόταν στη γνώση του συζύγου της, ο γάμος διαλυόταν. Ενώ, όπως συμβαίνει σε πολλούς σύγχρονους γάμους, η αμοιβαία πίστη δεν είναι κάτι που απαιτείται, το ένστικτο της ζήλιας εξακολουθεί να υπάρχει και αποδεικνύεται πολλές φορές μοιραίο για τη διατήρηση μιας βαθιάς ριζωμένης οικειότητας, ακόμα κι όταν δεν εκδηλώνονται ανοιχτές συγκρούσεις. Υπάρχει άλλη μια δυσκολία στον σύγχρονο γάμο, την οποία νιώθουν ιδιαίτερα εκείνοι που έχουν πιο τέλεια επίγνωση της αξίας του έρωτα. Ο έρωτας μπορεί να ανθίσει μόνο εφόσον είναι ελεύθερος και αυθόρμητος: ο έρωτας κινδυνεύει να σκοτωθεί από τη σκέψη ότι είναι καθήκον. Το να πείς ότι είναι καθήκον σου να αγαπας το τάδε άτομο είναι ο πιο σίγουρος τρόπος για να κάνεις έναν άνθρωπο να μισεί το σύντροφό του. Ο γάμος σα συνδυασμός του έρωτα με το νομικό δεσμό είναι σαν να πέφτει ανάμεσα σε δύο καθίσματα.

[...]

Δεν μπορεί να υπάρχει αμφιβολία ότι όταν στο γάμο κλείνει κανείς την ψυχή του προς όλες τις άλλες προσεγγίσεις της αγάπης, από οποιαδήποτε κατευθυνση, σημαίνει ότι λιγοστεύει τη δεκτικότητα, τη συμπάθεια και τις ευκαιρίες για πολύτιμες ανθρώπινες επαφές. Είναι σαν να παραβιάζει κάτι που, από την πιο ιδεαλιστική άποψη, είναι καθαυτό επιθυμητό. Όπως κάθε είδος περιοριστικής ηθικής, έτσι κι αυτό τείνει να τονώσει εκείνο που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε νοοτροπία χωροφύλακα απέναντι σ’ολόκληρη την ανθρώπινη ζωή, τη νοοτροπία δηλαδή που ψάχνει πάντα για ευκαιρίες να απαγορεύσει κάτι.

Για όλους αυτους τους λόγους, που οι περισσότεροι συνδέονται με πράγματα που είναι οπωσδήποτε καλά, ο γάμος έγινε πιο δύσκολος. Για να μην είναι λοιπόν ο γάμος ένας εμπόδιο, ένας φραγμός στην ευτυχία, πρέπει να τον αντιληφθούμε με κάπως διαφορετικό τρόπο. Μια λύση που προτείνουν συχνά, και που δοκιμάστηκε σε μεγάλη κλίμακα στην Αμερική, είναι το εύκολο διαζύγιο. Φυσικά, πιστεύω, όπως κάθε άνθρωπιστής οφείλει να πιστεύει, ότι το διαζύγιο θα πρέπει να παραχωρείται για περισσότερες αιτίες από αυτές που αναγνωρίζει ο αγγλικός νόμος, αλλά δεν πιστεύω ότι το εύκολο διαζύγιο αποτελεί λύση στα προβλήματα και στις δυκολίες του γάμου. Όταν ένας γάμος είναι χωρίς παιδιά, το διαζύγιο πολύ συχνά μπορεί να είναι η σωστή λύση ακόμα και όταν και οι δύο σύντροφοι κάνουν ‘ο,τι μπορούν για να συμπεριφερθούν με αξιοπρέπεια αλλά όταν υπάρχουν παιδια, η σταθερότητα του γάμου είναι κατά τη γνώμη μου ζήτημα μεγάλης σπουδαιότητας.

[...]

Είναι δυνατό για τον σύγχρονο, πολιτισμένο άντρα και γυναίκα να είναι ευτυχισμένοι στο γάμο, μολονότι για να γίνει αυτό πρέπει να εκπληρωθούν ορισμένες προϋποθέσεις. Πρέπει να υπάρχει ένα αίσθημα ολοκληρωτικής ισοτιμίας ανάμεσα στα δύο μέρη, δεν πρέπει να υπάρχει καμία παρέμβαση στην αμοιβαία ελευθερία, πρέπει να υπάρχει η πιο ολοκληρωτική ψυχική και σωματική οικειότητα και πρεπει να υπάρχει κάποια ομοιότητα αντιλήψεων σε σχέση με διάφορες αξίες.

[...]

Για να μπορέσει ο γάμος να πραγματώσει τις δυνατότητες του, οι άντρες και οι γυναίκες πρέπει να μάθουν να καταλαβαίνουν ότι άσχετα με ό, τι λέει ο νόμος, αυτοί πρέπει να είναι ελεύθεροι στην προσωπική τους ζωή.

Μπέρτραντ Ράσσελ, «Ο γάμος», στο Αντλερ-Κρισναμούρτι-Μαρκουζέ-Ράσσελ-Φρόμ, Αγάπη ανθολόγηση-μετάφραση: Ευάγγελος Γραμμένος, εκδ. Μπουκουμάνη, Αθήνα 1977.

Μπέρτραντ Ράσσελ