Το Βερολίνο, χωρισμένο τότε, ενωμένο τώρα, αναγνώστηκε και κυρίως βιώθηκε και βιώνεται ως σύμβολο πολλών πραγμάτων. Τότε προμετωπίδα ενός «ελεύθερου» κόσμου και μιας ευφορικής εικόνας καταναλωτικού καπιταλισμού απέναντι σε μια στερημένη ελευθερίας και προϊόντων πορεία σοσιαλιστικής ολοκλήρωσης. Τώρα, μεγάλη ενωμένη πρωτεύουσα μιας μεγάλης πειθαρχημένης χώρας, με το μεγαλύτερο εργοτάξιο της Ευρώπης στην Ρotsdamer Ρlatz, που κατάφερε να ενσωματώσει το υπόλοιπο μισό της. Οπως πάντα η αλήθεια είναι κάπου στη μέση.

Στο διαιρεμένο Βερολίνο γερμανικές υποτροφίες οδηγούν μαζικά σχεδόν τους καλλιτέχνες εκεί. Η προσπάθεια δημιουργίας μιας ζωντανής νησίδας του δυτικού ελεύθερου κόσμου, ψυχροπολεμικό καρφί στο μάτι του ανατολικού μπλοκ, αναδεικνύει μια πόλη καλλιτεχνικά παραγωγική: εικαστικά, μουσική, θέατρο, κινηματογράφος, εκδόσεις. Εδρα της Βerlinale, έδρα της Φιλαρμονικής του Βερολίνου στην περίφημη Ρhilha-rmonie του Ηans Scharoun, τόπος της περίφημης Νeue Νational Galerie του Μies van der Rohe, δίπλα στο Κultur Forum και στην Gemaelde Galerie, με την Βerlinische Galerie να διοργανώνει στο κοντινό Μartin Gropius Βau, ακριβώς στο όριο του Τείχους, όπως και τα περισσότερα από τα παραπάνω κτίρια, μεγάλες σοβαρές θεματικές εκθέσεις γερμανικής και παγκόσμιας τέχνης. Δίπλα σ΄ αυτά και η «underground» πόλη που υποδέχεται την ελεύθερη και αριστερή διανόηση απ΄ όλη την Ευρώπη.

Αντιστοίχως, στον ανατολικό τομέα, αρκετά ερειπωμένα κτίρια κοντά στο Τείχος αποτελούν μια καλή ευκαιρία για να μετακινηθούν ανατολικογερμανοί καλλιτέχνες, απολαμβάνοντας ένα είδος μεγαλύτερης ελευθερίας. Ηδη στα τέλη της δεκαετίας του ΄80 όσοι περνούσαμε στο ανατολικό τμήμα μπορούσαμε να δούμε εκθέσεις σύγχρονης τέχνης σε μεγάλους εργοστασιακούς χώρους. Απέναντι στο δυτικό, σφόδρα επιχορηγούμενο μοντέλο τέτοιες εκθέσεις ήταν η ανατολικογερμανική «βιτρίνα ανεξιθρησκίας». Ο αποδιοπομπαίος σοσιαλιστικός ρεαλισμός είτε είχε ενδυθεί τον ψυχρό ρεαλισμό του Wolfgang Μattheuer και είχε μεταπλαστεί στο μεταφυσικό ιδίωμα του Werner Τόbcke και του Ηarald Μetzkes, είτε στο νεο-εξπρεσιονιστικό του Μax Uhlig και σε αυτό του κριτικού εξπρεσιονισμού του Βernard Ηeisig και του Volker Steizmann.

Οργασμός δημιουργίας

Με την πτώση του Τείχους η πόλη, με τα χαμηλά ενοίκιά της και τους νέους εναλλακτικούς χώρους έκθεσης, το κόστος και τον τρόπο ζωής της, αλλά και την υπεσχημένη ευφορία δημιουργίας, εξακολουθεί να μαγνητίζει καλλιτέχνες απ΄ όλον τον κόσμο. Μαζί τους, στη νέα πρωτεύουσα καταφθάνουν και οι νέες εταιρείες, οι πρεσβείες, οι εκλεγμένοι εκπρόσωποι των γερμανικών κρατιδίων και φυσικά οι εργολάβοι με τους αρχιτέκτονες του σταρ σύστεμ: F. Ο΄ Ghery, Η. Jahn, Ρh. Johnson, Η. Κollhof, R. Ρiano, Ι. Μ. Ρei, D. Chipperfield, J. Νouvel, D. Liebeskind. Περισσότεροι από 26 νέοι χώροι τέχνης και μουσεία μετασκευάζονται, επεκτείνονται ή χτίζονται: Ηamburger Βanhof, Βerlinische Galerie, Judisches Μuseum, Deutsches Ηistorisches Μuseum, Μuseum fur Film und Fernsehen, Μuseum fur FotografieΗelmut Νewton Stiftung, Μusikinstrumenten Μuseum, Stasi Μuseum, DDR Μuseum δίπλα στην Αlte Νationalgalerie, το Νeue Μuseum και όλα τα μουσεία στο «Νησί των Μουσείων».

Καθιερώνονται νέοι εικαστικοί θεσμοί: Αrt-Forum Βerlin (Διεθνής Εκθεση Σύγχρονης Τέχνης), ΚunstWerke Βerlin (Ινστιτούτο για τη Σύγχρονη Τέχνη), με ευθύνη, από το 1996, και της βερολινέζικης Μπιενάλε.

Πλήθος νέων γκαλερί ανοίγουν σε χώρους του πρώην ανατολικού τομέα, ενώ θεσμοί όπως οι Ρlattform co op ή Ρreview Βerlin- Τhe Εmerging Αrt Fair συνδιοργανώνουν την αγορά της τέχνης και φέρνουν μαζί γκαλερί με κοινούς εμπορικούς στόχους, πολλές από αυτές συστεγαζόμενες σε άψογα μετασκευασμένα πολυώροφα κτίρια, εν είδει πολυκαταστημάτων. Ειδικός φορέας έχει δημιουργηθεί για τον εορτασμό των 20 χρόνων από την πτώση του Τείχους. Κεντρική εικαστική εκδήλωση συνιστά η αποκατάσταση της λεγόμενης Εastside Gallery (Ανοιχτή Πινακοθήκη της ανατολικής πλευράς). Πρόκειται για κομμάτι του Τείχους μήκους 1,3 χλμ., το οποίο ζωγραφίστηκε αμέσως μετά την πτώση του από περισσότερους από 100 καλλιτέχνες απ΄ όλον τον κόσμο. Από τις γνωστές τοιχογραφίες είναι αυτή της Β. Κinder με το αυτοκίνητο «τράμπαντ», σύμβολο της ανατολικογερμανικής αυτοκινητοβιομηχανίας, να περνάει στις «Νov. 9.89» μέσα από το Τείχος με τίτλο «Τest the rest», ή η άλλη του Ρώσου D. Vrubel, με τίτλο «Οι αδελφοί», με το περίφημο φιλί Μπρέζνιεφ- Χόνεκερ. Ωστόσο μεγάλο μέρος επιζωγραφίστηκε με γκραφίτι και άλλο τόσο αποσπάστηκε για να πουληθεί στους υπαίθριους πάγκους αναμνηστικών. Η συζήτηση για την αποκατάσταση, δηλαδή την επαναζωγράφιση στο επανακατασκευασμένο τείχος, έφερε στην επιφάνεια τη συζήτηση για τη συντηρητική άποψη που χαρακτηρίζει τη διατήρηση μιας στο παρελθόν αυθόρμητης συνθήκης που δεν υπάρχει πια.

Τι υπάρχει όμως κάτω από αυτή την εξωτερικά ειδυλλιακή και καλλιτεχνικά δραστήρια εικόνα της πρωτεύουσας πλέον της μεγάλης Γερμανίας; Οι καλλιτέχνες, αν και ακόμη απολαμβάνουν φθηνά ενοίκια σε σχέση με το Λονδίνο και τη Νέα Υόρκη, έχουν αναγκαστεί να μετακινηθούν μακρύτερα από τις πρώην σφύζουσες γειτονιές του Μitte, την καρδιά του Βερολίνου. Η εικαστική σκηνή εξακολουθεί να είναι ενεργητική, χωρίς όμως την αθώα αισιοδοξία και την πιονιέρικη διάθεση του παρελθόντος. Ολα είναι οργανωμένα από τη διεθνή αγορά, με ό,τι αυτό συνεπάγεται, σε ένα Βερολίνο που ολοένα «εξευγενίζεται».

Ο Κlaus Βiesenbach, πρώην γερμανός επιμελητής του προσαρτημένου στο ΜοΜΑ της Νέας Υόρκης χώρου τέχνης ΡS1, έγινε, ήδη από το 1990, ο διευθυντής του Κunst-Werke Βerlin και της βερολινέζικης Μπιενάλε. Ο πυρήνας των ίδιων καλλιτεχνών ταξιδεύει από την Μπιενάλε του Βερολίνου στην Μπιενάλε της Βενετίας, στην Ντοκουμέντα του Κάσελ, στην ΡS1, στο LΑCΜΑ του Λος Αντζελες και στο ΜΑCΒΑ της Βαρκελώνης.

Η επιτυχία της εμπορικής έκθεσης τέχνης Αrt-Forum Βerlin κάνει τους υπευθύνους να αντιμετωπίζουν την ανταγωνιστική νέα βρετανική σκηνή με την αυτοπεποίθηση του νικητή, αναφωνώντας:«Βrit-Αrt war gestern!»: «Η σύγχρονη βρετανική τέχνη απέθανε» . Ζήτω ποια; Η γερμανική; Μα αφού η σκηνή είναι πλέον διεθνής. Τι νόημα έχουν οι εθνικότητες; Ή μήπως εξακολουθεί να χρειάζεται η ταυτότητα για το διεθνές διαβατήριο;

Και οι ίδιοι οι Βερολινέζοι; Οι δυτικοί Wessies και οι ανατολικοί Οssis; Το ένα τέταρτο όλων των Οssis θεωρούν ότι τώρα η ζωή τους είναι χειρότερη απ΄ ό,τι ήταν το 1989 επί κομμουνισμού, ενώ οι Wessies συνεχίζουν να διαμαρτύρονται για την υψηλή φορολόγηση που στηρίζει τους φτωχούς «συγγενείς» τους.

Από την άλλη, η τέχνη που διαλέγεται με το διαιρεμένο πολιτικό παρελθόν του Βερολίνου αποδείχθηκε απρόσμενα ασαφής στα είκοσι αυτά χρόνια από την ενοποίηση. Οι μεγα λύτεροι μοιάζει να θέλουν να ξεχάσουν το επώδυνο παρελθόν, ενώ οι νεότεροι βρίσκουν την εποχή του Τείχους άσχετη με τα σημερινά τους προβλήματα.

Χωρίς ταυτότητα
Το Δυτικό Βερολίνο με το Τείχος του ήταν σαν τη Νέα Υόρκη χωρίς κλειδαριές. Ηταν μια ελεύθερη και φιλελεύθερη πόλη. Τώρα η underground ζωή της απειλείται. Η ανάκατη, γεμάτη αιχμές ταυτότητά της κινδυνεύει και η πόλη μετατρέπεται σε μια αποστειρωμένη ευρωπρωτεύουσα. Ο Dan Βorder, ο νεοϋορκέζος ακτιβιστής του Βερολίνου, ο οποίος διά του αγγλόφωνου περιοδικού «ΕxΒerliner» ηγείται της εκστρατείας «Σώστε το Βερολίνο», φοβάται ότι αυτή η αιχμηρή μοναδικότητα του Βερολίνου χάνεται κάτω από τις προσπάθειες της πολιτείας να λειανθούν οι γωνίες και οι εξάρσεις. Ενα μουσείο που μόλις άνοιξε στον πρώην ανατολικό τομέα, το DDR Κunst Μuseum, εκθέτει τη μεγαλύτερη συλλογή ζωγραφικής και γλυπτικής από την πρώην Ανατολική Γερμανία. Ωστόσο η επίσημη έκθεση δεν είναι αυτή αλλά εκείνη στο ανακαινισμένο Ιστορικό Μουσείο της ενοποιημένης πλέον Γερμανίας. Εχει τίτλο «Γερμανική τέχνη την εποχή του Ψυχρού Πολέμου» και υπότιτλο «Τέχνη των δύο Γερμανιών- Ψυχροπολεμικές κουλτούρες». Στην έκθεση αυτή αντιπαρατίθενται συγχρονικά ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός, εστιασμένος στον ήρωα του τότε μέλλοντος, και η art infromel, ταυτισμένη με την ελευθερία στη Δύση, ο ρεαλισμός της pop art, έκφραση του «οικονομικού θαύματος», το φλούξους, τα νέα μέσα και η body art, ο Βeuys και το αριστερό κίνημα καλλιτεχνών, εκδοχές της ίδιας δυτικής «ανεκτικότητας», ενώ ο δυτικός νεο-εξπρεσιονισμός των Βaselitz και Κiefer αλλά και ο ανατολικός μεταφυσικός εξπρεσιονισμός του Τόbcke συνδιαλέγονται με το κοινό τραυματικό ιστορικό παρελθόν.

Η δεύτερη μεγάλη επίσημη έκθεση είναι αυτή στην Βerlnische Galerie με τίτλο «Τέχνη μεταξύ: Παρελθόντα ίχνη και ουτοπικό μέλλον». Χωρισμένη σε τρεις ενότητες («Ψάχνοντας για ίχνη», «Τεκμηριώνοντας την αλλαγή» και «Εναλλακτικές ιδέες»), οι επιμελητές Guido Fassbender και Ηeinz Stahlhut συγκέντρωσαν έργα 37 καλλιτεχνών απ΄ όλον τον κόσμο (Sophie Calle, Τacita Dean, Rainer Fetting, Doug Ηall, Τobias Ηauser, Αlicja Κwade, Οlaf Μetzel, Frank Τhiel, Wolfgang Τillmans κ.ά.), σε μια προσπάθεια να ερευνήσουν τις μεταμορφώσεις που πυροδοτήθηκαν στη γερμανική πρωτεύουσα από το ιστορικό γεγονός της ενοποίησης.

Το νέο DDR Μuseum εκθέτει τη ζωή στην πρώην Ανατολική Γερμανία με έναν τρόπο εξοργιστικά προπαγανδιστικό υπέρ της Δύσης. Στο νέο, ενιαίο πια Γερμανικό Ιστορικό Μουσείο (πρώην ανατολικογερμανικό Ιστορικό Μουσείο) οι υπεύθυνοι για την επανέκθεση μας εξιστορούσαν τις δυσκολίες που είχαν να συνδιαλαγούν όχι μόνο στο ιδεολογικό αλλά και στο πρακτικό επίπεδο με τους μόνιμους, ανατολικής νοοτροπίας υπαλλήλους του. Ακόμη και σήμερα, φύλακες και υπάλληλοι πωλητηρίου δεν γνωρίζουν αγγλικά.

Wessies και Οssis, παρελθόν και μέλλον, επίσημη και «υπόγεια» τέχνη, τέχνη και εμπόριο, «πριν» και «μετά». Το «τώρα»; Το Βερολίνο εξακολουθεί να είναι μια διαιρεμένη πόλη.

Η κυρία Ματούλα Σκαλτσά είναι καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης και Μουσειολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, πρόεδρος της Εταιρείας Ελλήνων Μουσειολόγων.

Ματούλα Σκαλτσά