Μια νεαρή ελεφαντίνα με τραυματισμένο πόδι πέφτει: την έχει σπρώξει με δύναμη ένας αρσενικός. Μια μεγαλύτερη σε ηλικία ελεφαντίνα που παρακολουθεί τη σκηνή κυνηγά και απομακρύνει το αρσενικό. Επιστρέφει κατόπιν στην πεσμένη ελεφαντίνα και χαϊδεύει το χτυπημένο της πόδι με την προβοσκίδα της. Ενα ποντίκι αρνείται να πατήσει το έμβολο μέσω του οποίου τού χορηγείται τροφή όταν βλέπει ότι ένα άλλο παθαίνει ηλεκτροσόκ. Μια ομάδα χιμπαντζήδων τιμωρεί όποιον καθυστερήσει να εμφανιστεί την ώρα του φαγητού, γιατί κανείς δεν επιτρέπεται να φάει αν δεν είναι όλοι παρόντες.

Πολυετείς μελέτες σε ομάδες άγριων ζώων αποδεικνύουν και επιστημονικά ότι τελικώς τα ζώα γνωρίζουν πολύ καλά τι είναι σωστό ή λάθος, δίκαιο ή άδικο. Πρόσφατα ευρήματα μάλιστα αποκαλύπτουν ότι από μικροσκοπικά τρωκτικά ως και μεγαθήρια της ζούγκλας και γιγαντιαία θηλαστικά των ωκεανών, όλα φέρουν μια «πυξίδα» ηθικής που τα καθοδηγεί στις μεταξύ τους σχέσεις.

Και αυτό γιατί, σύμφωνα με τα στοιχεία, πίσω από τη διαρκή και αδυσώπητη μάχη επιβίωσης στην άγρια φύση και από το πανίσχυρο ζωώδες ένστικτο κρύβεται μια τρυφερή πλευρά συντροφικότητας και αλτρουισμού που εντυπωσιάζει. Τα στοιχεία αυτά συγκέντρωσε στο βιβλίο του «Αγρια Δικαιοσύνη» («Wild Justice») ο επίτιμος καθηγητής Οικολογίας και Εξελικτικής Βιολογίας του Πανεπιστημίου του ΚολοράντοΜαρκ Μπέκοφ . Είπε στο «Βήμα» ο καθηγητής: «Παρατηρώντας τα ζώα- τα οποία συνήθως ανταγωνίζονται το ένα το άλλο και δεν συνεργάζονται μεταξύ τους- βρήκα ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα τη διαδικασία του παιχνιδιού.Ενα μεγάλο μέρος της διαμάχης των ειδικών αφορά τη συγκεκριμένη διαδικασία:το αν δηλαδή τα ζώα παίζουν δίκαια ή όχι. Ακόμη, ιδιαίτερα δελεαστικό βρήκα και το γεγονός ότι τα ζώα διαπραγματεύονται τις κοινωνικές σχέσεις τους.Κατά την έρευνά μου διεπίστωσα ότι υπάρχουν τόσα εξαιρετικά παραδείγματα συνεργασίας, αλτρουισμού και δικαιοσύνης στα ζώα ώστε ένιωσα την ανάγκη να τα συγκεντρώσω όλα μαζί σε ένα βιβλίο».

Τι είναι όμως τελικά αυτό που ονομάζουμε «ηθική των ζώων»; Και τι είναι αυτό που την κάνει να ξεχωρίζει από την ανθρώπινη ηθική;

«Καλή ερώτηση!»σχολιάζει ο καθηγητής . «Πιστεύω ότι πιο λογικό θα ήταν να πούμε ότι τα ανθρώπινα ηθικά συστήματα είναι πιο περίπλοκα από τα ηθικά συστήματα που συναντάμε στα ζώα.Και είναι πολλοί αυτοί που υποστηρίζουν ότι πίσω από την ηθική των ζώων κρύβεται το ένστικτό τους. Εγώ και συμφωνώ και διαφωνώ με τη συγκεκριμένη θέση: πιστεύω ότι αρκετές από τις συμπεριφορές των ζώων είναι ενστικτώδεις, όμως ένα από τα κύρια μηνύματα του βιβλίου είναι ότι τα κοινωνικά ζώα,όπως π.χ.τα κογιότ και οι λύκοι, είναι σε θέση να αξιολογούν την κάθε κοινωνική κατάσταση στην οποία βρίσκονται.Ετσι αποφασίζουν ποια συμπεριφορά θα παρουσιάσουν κάθε φορά. Οπως ακριβώς και στους ανθρώπους, πολλά απ΄ όσα κάνουμε είναι, όπως λέμε, “εγγεγραμμένα στον σκληρό μας δίσκο”, είναι δηλαδή ενστικτώδη. Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μπορούμε να προβούμε σε μικρές αλλαγές στη συμπεριφορά μας ανάλογα με την περίσταση που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε».

Ιδού λοιπόν μερικά από τα χαρακτηριστικά και άκρως εντυπωσιακά παραδείγματα του βιβλίου, τα οποία αποτελούν προϊόν πολυετών ερευνών και εξηγούν παραστατικά τι ακριβώς συμβαίνει στο ζωικό βασίλειο. Κογιότ
Πρόκειται για μια μελέτη που πραγματοποίησε ο ίδιος ο καθηγητής Μπέκοφ και επικεντρώνεται στη διαδικασία αλλά και στους κανόνες παιχνιδιού που τείνουν να ακολουθούν τα κογιότ. Ενα από τα πιο σοβαρά «παραπτώματα» στα οποία συνήθως υποπίπτουν τα νεαρότερα μέλη της αγέλης, εξηγεί ο ερευνητής, είναι οι δυνατές δαγκωνιές. Οταν συμβεί αυτό, αρχικώς τα νεαρά κογιότ μπαίνουν σε «καραντίνα» από τα υπόλοιπα μέλη και αν στην πορεία δεν συμμορφωθούν αποβάλλονται από την ομάδα.

«Οταν παίζουν,τα κογιότπρέπει να παίζουν δίκαια γιατί αλλιώς αποβάλλονται από την αγέλη»σημειώνει ο ερευνητής. «Και αν συμβεί κάτι τέτοιο,τότε τα ζώα αντιμετωπίζουν αυξημένες πιθανότητες θνησιμότητας, κυρίως σε νεαρή ηλικία,καθώς ο κίνδυνος στη φύση είναι πολύ μεγαλύτερος όταν κυκλοφορούν μόνα τους και όχι σε αγέλες.Ο τρόπος παιχνιδιού των κογιότ λοιπόνσυνδέεται άμεσα με την επιβίωσή τους.Είναι σαν το δίκαιο παιχνίδι να τους εξασφαλίζει μακροζωία.Στη Βιολογία λέμε ότι για όλα υπάρχει ένα κόστος:το κόστος για τα κογιότ που συμπεριφέρονται άδικα απέναντι στα υπόλοιπα ζώα της αγέλης είναι η αποβολή τους από αυτήν και η απαγόρευση να αναπαραχθούν μέσα σε αυτήν».

Ποντίκια

Το 2006 η έρευνα της δροςΝτέιλ Λάνγκφορνταπό το Πανεπιστήμιο Μακ Γκιλ στον Κανα δά απέδειξε ότι τα ποντίκια εμφανίζουν μεταξύ τους συναισθηματική ταύτιση. Το, κατά τα άλλα, σκληρό πείραμα πραγματοποιήθηκε σε δύο ομάδες τρωκτικών: όταν τα μέλη της πρώτης κατανάλωναν την τροφή που τους προσέφεραν οι ερευνητές, τότε αυτομάτως τα μέλη της δεύτερης δέχονταν ηλεκτροσόκ.

Υστερα από λίγο τα ποντίκια της πρώτης ομάδας, βλέποντας ότι πατώντας το ειδικό έμβολο τροφής προκαλούσαν πόνο στα υπόλοιπα, σταμάτησαν να τρώνε. Και παρά το γεγονός ότι οι ερευνητές συνέχισαν να τους χορηγούν τροφή, εκείνα αρνούνταν να την πλησιάσουν.

«Τα ποντίκια δεν έπαιρναν φαγητό αν καταλάβαιναν ότι ένα άλλο ποντίκι βίωνε πόνο. Αυτό λοιπόν αποτελεί ένα άριστο παράδειγμα συναισθηματικής ταύτισης των ζώων» σχολιάζει ο κ. Μπέκοφ.

Ελέφαντες

 «Οταν βρισκόμουν στην Κένυασυνάντησα μια ελεφαντίνα, την Μπάμπιλ, που ήταν τραυματισμένη στο αριστερό της πόδι και για τον λόγο αυτόν δεν μπορούσε να περπατήσει γρήγορα, ούτε να υπερασπιστεί τον εαυτό της ή άλλους ελέφαντες της αγέλης»εξιστορεί ο ερευνητής.

«Παρατήρησα λοιπόνότι κάποιοι ελέφαντες επιβράδυναν το βήμα τους προκειμένου η Μπάμπιλ να μπορεί να τους ακολουθεί,τη φρόντιζαν ή ακόμη και την τάιζαν. Παρά το γεγονός ότι εκείνη δεν μπορούσε να κάνει τίποτε σε ανταπόδοση.Να που και τα ζώα βοηθούν τους φίλους τους!».

Μια δεύτερη μελέτη τουΙαν Ντάγκλας Χάμιλτοναπό το Τμήμα Ζωολογίας του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης έδειξε παρόμοια αποτελέσματα. Αυτή τη φορά τα δείγματα συμπόνιας αφορούσαν την περίπτωση της γέρικης ελεφαντίνας Ελινορ, η οποία αρρώστησε, αποσπώντας το ενδιαφέρον ενός άλλου νεότερου θηλυκού της αγέλης που σιγά σιγά τη βοήθησε να ξανασταθεί στα πόδια της. Ισως η πιο συγκινητική αντίδραση της νεαρής ελεφαντίνας όμως, σύμφωνα με τους ειδικούς, ήταν όταν παρέμεινε στο πλάι της Ελινορ κατά τον θάνατό της.

Σε παλαιότερη έρευνα που πραγματοποιήθηκε το 2003 σε μια αγέλη 11 ελεφάντων στη Νότιο Αφρική, οι επιστήμονες κατέγραψαν τον πρωτοφανή αλτρουισμό των παχύδερμων όταν έσωσαν μια αντιλόπη που είχε παγιδευτεί σε περιφραγμένες εγκαταστάσεις στην περιοχή Κουαζούλου-Νατάλ.

Πίθηκοι
Ενα από τα εργαστηριακά πειράματα σε πιθήκους που ξεχώρισε ο δρ Μπέκοφ ήταν εκείνο του δρος Χαλ Μάρκοβιτς, επίτιμου καθηγητή Βιολογίας του Πανεπιστημίου του Σαν Φρανσίσκο, το οποίο μάλιστα πραγματοποιήθηκε σε Κερκοπιθήκους διάνα.

«Οι πίθηκοι ήταν εκπαιδευμένοι να βάζουν ένα νόμισμα στη σχισμή ενός μηχανήματος για να παίρνουν φαγητό. Υπήρχε μια θηλυκιά όμως που δεν ήξερε να εφαρμόζει τη διαδικασία.Ανέλαβε να το κάνει για λογαριασμό της ένας αρσενικός. Το αξιοπρόσεκτο ήταν ότι δεν της έκλεβε το φαγητό, ούτε προσπαθούσε να αναπαραχθεί μαζί της,απλώς τη βοηθούσε να πάρει την τροφή της. Ορίστε λοιπόν άλλο ένα παράδειγμα ενός ζώου που κάνει κάτι για ένα άλλο ζώο χωρίς να περιμένει αντάλλαγμα»λέει ο δρ Μπέκοφ.

Νυχτερίδες

Στην περίπτωση των νυχτερίδων βαμπίρ παρατηρήθηκε έντονα το φαινόμενο της αμοιβαιότητας εντός του σμήνους. Συγκεκριμένα, ο δρΤόμας Κουντζκαι οι συνεργάτες του από το Πανεπιστήμιο της Βοστώνης μελέτησαν τους μικρούς «βρικόλακες» και διεπίστωσαν ότι κατά την αναζήτηση της τροφής κάποιες νυχτερίδες δεν έβρισκαν τροφή με αποτέλεσμα να μην καταφέρνουν να πιουν αίμα.

Είδαν λοιπόν ότι κάποιες από τις υπόλοιπες νυχτερίδες βαμπίρ του σμήνους προθυμοποιούνταν να μοιραστούν την τροφή τους με τα πεινασμένα μέλη, και μάλιστα αυτό συνέβαινε κυρίως με νυχτερίδες που είχαν επίσης προβεί σε παρόμοια πράξη παλαιότερα. Ετειναν δηλαδή να βοηθούν νυχτερίδες που είχαν κάποτε δείξει γενναιοδωρία ακόμη και αν αυτό είχε συμβεί αρκετό καιρό πριν.

Αλλες μελέτες βιολόγων σε νυχτερίδες φρούτων του είδους Ροντρίγκες έδειξαν ότι τα μικροσκοπικά ιπτάμενα θηλαστικά έκαναν μεταξύ τους πρωτοφανή «μαθήματα» ζωής. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα μιας θηλυκής νυχτερίδας που προσπαθούσε να δείξει σε μιαν άλλη έγκυο νυχτερίδα τη σωστή στάση του τοκετού.

«Υπάρχουν ακόμη παραδείγματα με έναν τυφλό σκύλο που είχε οδηγό του μια γατούλα.Το συμπέρασμα είναι ότι μέχρι στιγμής γνωρίζουμε πολύ λίγα, καθώς η μελέτη της ηθικής συμπεριφοράς των ζώων βρίσκεται ακόμη σε πρώιμο στάδιο» επισημαίνει ο δρ Μπέκοφ.«Είναι πολύ σημαντικό να πούμε ότι η ηθική των ζώων αναπτύχθηκε όπως ακριβώς και εκείνη των ανθρώπων:μέσω κοινωνικών αλληλεπιδράσεων. Οπως π.χ. τα παιδιά μαθαίνουν να παίζουν στις παιδικές χαρές ή να μοιράζονται φαγητό».

Στην περίπτωση που νέα μέλη προσεγγίσουν μια αγέλη επιθυμώντας να ενταχθούν σε αυτή, τότε οφεί λουν να συμμορφωθούν και να υιοθετήσουν τους κανόνες που ισχύουν μέσα στη συγκεκριμένη ομάδα ζώων. Αυτό πολλές φορές σημαίνει ότι θα πρέπει να αλλάξουν δικές τους συνήθειες, προσαρμόζοντάς τες στα νέα δεδομένα.

«Στην περίπτωση μιας αγέλης λύκων ή ελεφάντων,όταν ένα ή περισσότερα νέα μέλη εντάσσονται σε αυτήν οφείλουν να μάθουν να συναναστρέφονται με τα παλαιότερα μέλη, να σέβονται όσα ανήκουν σε υψηλότερη ιεραρχική κλίμακα και να υιοθετούν κανόνες και κώδικες.Και όπως περιγράφουμε στο βιβλίο, το πραγματικά αξιοσημείωτο είναι ότι οι κανόνες που τίθενται και λειτουργούν σε μια ομάδα ζώωνμπορεί να μη λειτουργούν καθόλου σε μιαν άλληόπως δηλαδή συμβαίνει και με τα κοινωνικά σύνολα των ανθρώπων».

Κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού μάλιστα το σκηνικό αλλάζει. Εκεί κάποιες κινήσεις πρέπει να γίνονται με μεγαλύτερη προσοχή, καθώς μπορούν εύκολα να παρερμηνευθούν ως επίθεση. Το «σκληρό» παιχνίδι επιτρέπεται μόνο μεταξύ ζώων που έχουν ήδη εδραιώσει μια σχέση μεταξύ τους. «Ετσι το ζώο γνωρίζει ότι ο συμπαίκτης του δεν προσπαθεί να του επιβληθεί.Για παράδειγμα,αν επιλέξει να παίξει με ένα αδύναμο, μικρόσωμο θηλυκό, χαμηλότερης ιεραρχικής κλίμακας, τότε θα πρέπει να υιοθετήσει μια πολύ προσεκτική συμπεριφορά,καθώς δεν θέλει να του περάσει το μήνυμα ότι θέλει να του επιβληθεί ή να το... φάει! Οπως εξηγούμε και στο βιβλίο,η ηθική συμπεριφορά των ζώων τελικά συνδέεται άμεσα με το ευρύτερο περιβάλλον και τα υποκείμενα που το απαρτίζουν» αναφέρει ο ειδικός. Και προσθέτει:

«Το σίγουρο είναι ότι μεταξύ των ζώων υπάρχει σεβασμός ο οποίος απορρέει από τα όρια που θέτουν τα ίδια.Οταν,για παράδειγμα,ένα ζώο εν ώρα παιχνιδιού νιώσει ότι θίγεται απομακρύνεται απότομα σαν να ρωτάει το άλλο “γιατί το έκανες αυτό τώρα;”.Τότε το άλλο θα πρέπει να απολογηθεί και το παιχνίδι θα συνεχιστεί μόνον εφόσον το θιγόμενο το συγχωρήσει». «Στην παρούσα φάση, μεταξύ άλλων, διδάσκω και ένα μάθημα στις φυλακές»εξηγεί ο δρ Μπέκοφ. «Ενα από τα μηνύματα που θέλω να περάσω στους τροφίμους λοιπόνείναι το πώς μπορούμε να μάθουμε από τη συνεργασία, τη συναισθηματική ταύτιση και το πνεύμα της μοιρασιάς που συναντάμε στα ζώα. Ενα από τα πράγματα που τους λέω λοιπόν- σημειωτέον, κάποιοι από αυτούς έχουν σκοτώσει συνανθρώπους τους- όταν χαρακτηρίζουν τη συμπεριφορά κάποιου “ζωώδη” είναι ότι χρησιμοποιώντας το συγκεκριμένο επίθετο στην ουσία κολακεύουν τον φίλο τους».

Μετά την επιτυχή κυκλοφορία του τελευταίου του βιβλίου σε συνεργασία με τη δραΤζέσικα Πιρς από το Τμήμα Βιοηθικής επίσης του Πανεπιστημίου του Κολοράντο, τώρα ο δρ Μπέκοφ δηλώνει ήδη έτοιμος για το επόμενο εκδοτικό του εγχείρημα. Ο λόγος για το νέο του βιβλίο με τίτλο «Το Μανιφέστο των Ζώων» («Τhe Αnimal Μanifesto»), το οποίο αναμένεται να κυκλοφορήσει τον Μάρτιο του 2010.

«Το βιβλίο παρουσιάζει δέκα λόγους για τους οποίους αξίζει να προσπαθήσουμε να αναπτύξουμε το αποτύπωμα της σπλαχνικότητας απέναντι σε ό,τι μας περιβάλλει,την ώρα που μιλάμε συνεχώς για το αποτύπωμα του διοξειδίου του άνθρακα στον πλανήτη.Μόλις το τελείωσα και είμαι πολύ ενθουσιασμένος με αυτό, γιατί εξηγεί ότι οι άνθρωποι κρύβουν μέσα τους πολύ μεγαλύτερη αγάπη και αλτρουισμό απ΄ ό,τι διαβάζουμε ή ακούμε γύρω μας»λέει ο ερευνητής.

Το σίγουρο είναι πάντως ότι, όπως όλα δείχνουν, τα ζώα έχουν να μας διδάξουν πολύτιμες αξίες. Αξίες συνεργασίας, συμπόνιας και πρωτοφανούς τρυφερότητας που πολλές φορές εμείς οι άνθρωποι μέσα στους ταχύτατους ρυθμούς της καθημερινότητας είτε άθελά μας ξεχνάμε είτε ηθελημένα επιλέγουμε να αγνοήσουμε.

«Μεταξύ των ζώων υπάρχει πολλή συνεργασία,αγάπη,συναισθηματική ταύτιση, εμπιστοσύνη και δικαιοσύνη.Δεν πρόκειται για παγερές, επιθετικές “μηχανές”. Τα ζώα είναι έξυπνα, συναισθηματικά,γνωρίζουν τι είναι σωστό και τι λάθος και σκέφτονται τι κάνουν, καθώς αξιολογούν την κάθε κατάσταση στην οποία βρίσκονται.Τα όρια παρ΄ όλα αυτά είναι αναγκαία, γιατί στις αγέλες η πολυτέλεια του λάθους δεν χωράει. Η ζωή στην άγρια φύση μπορεί να είναι πολύ σκληρή και επικίνδυνη,για τον λόγο αυτόν υπάρχουν κανόνες που πρέπει να τηρούνται ώστε να αποφεύγονται τα προβλήματα. Παρά το γεγονός λοιπόν ότι η μελέτη της ηθικής συμπεριφοράς των ζώων βρίσκεται ακόμη σε πρώιμο στάδιο, κάθε εβδομάδα λαμβάνουμε ακόμη περισσότερα στοιχεία που επιβεβαιώνουν ότι τα ζώα διαθέτουν ηθικό κώδικα!».

Ειρήνη Βένιου