Μετά την κατοικία στην Κρήτη, κατά την τελευταία περίοδο της βενετοκρατίας 1538-1645, σήμερας μας περιγράφει ο διακεκριμένος επιστήμονας κ. Ιορδάνης Δημακόπουλος, αρχιτέκτονας – διευθυντής Αναστηλώσεων Μνημείων της Ελλάδας, Το Ρέθυμνο στα 1573. Μια σελίδα τις «memorie» του Francesko da Molin, ύστερα από έρευνες του, στο πλουσιότατο ανέκδοτο υλικό, της μεγάλης Μαρκιανής Βιβλιοθήκης της Βενετίας.

Θα προσπαθήσω αποσπασματικά να μεταφέρω τα γεγονότα φειδόμενος και του χώρου της εφημερίδας.

Η καταστρεπτική ιδιαίτερα για το Ρέθυμνο, επιδρομή μιας μοίρας του τουρκικού στόλου, με αρχηγό τον διαβόητο Ούλουτς Αλή, στα κρητικά παράλια, το καλοκαίρι του 1571, είναι σήμερα αρκετά γνωστή.

Οι Τούρκοι με πολλά καράβια, αποβιβάζονται στη Σούδα και περνούν από περιοχή σε περιοχή, λεηλατώντας, καίοντας και αιχμαλοτίζοντας. Έρχονται στο Ρέθυμνο στις 7 Ιουνίου την ημέρα που εόρταζαν στο νησί το «Corpus Christi».

Οι Έλληνες όμως οπλοφόροι που αποτελούσαν τη μικρή φρουρά του Ρεθύμνου, βλέποντας τους Τούρκους, δεν έδειξαν καμιά προθυμία να υπερασπιστούν την πόλη και διασκορπίστηκαν.

Γράφει στην αναφορά του ο Γενικός Προβλεπτής Μ. Caballi ότι αν ήθελαν έλθει να μας βοηθήσουν οι χίλιοι άνθρωποι των Αρχοντόπουλων και να υπερασπίσουν την πόλη θα ενικούσαμε τους Τούρκους. Κατά δυστυχία δεν ήλθαν για να εκδικηθούν τους βενετούς αρχόντους και κυρίους τους, εξαιτίας από τις πιέσεις που τους έκαναν. Πρώτα διαγούμισαν την πολιτεία κι έπειτα βγήκαν στα χωριά για να σκοτώσουν τους αρχόντους όπου τους συναντούσα. Ωστόσο ο Ουλούτς Αλής, μαθαίνοντας που η Ρέθυμνος, είχε εγκαταληφθεί ξαναγύρισε και αφού έκαμε απόβαση χωρίς να βρεί αντίσταση, έφερε όλη αυτή την καταστροφή, που προήλθε όπως ανέφερα μόνο και μόνο από την κακία του λαού.

Ο Cavalli κατόπιν διατάζει τη σύλληψη των πρωταιτιών. Διάταξα να πάει ο κόμης Αβογάδρος (Δικαστικός Εισαγγελέας) να συλλάβει τους πρωταίτιους και να δώσει αμνηστεία στο λαό.

Κρεμάστηκαν οκτώ παπάδες κι ένας λαϊκός από τους πρώτους του τόπου. Αυτά συνέβησαν τον Σεπτέμβριο του 1571.

Η πυρπόληση του Ρεθέμνου από τα στίφη του Ουλούτς Αλή, με την αναπόφεκτη καταστροφή, των αρχοντικών και των σπιτιών, των δημοσίων κτηρίων, των εκκλησιών και των οχυρώσεων είναι βέβαιο ότι είχε πολύ σοβαρές συνέπειες για την κατοπινή εξέλιξη της πόλης που θα αρχίσει αργότερα σιγά σιγά ν’αναλαμβάνει.

Ακόμα θα γίνει αφορμή ν’αλλάξει η γενική της φυσιογνωμία και ν’αποκτήσει μια καινούρια, αυτή που θα διατηρήσει μέχρι και την τελική της πτώση στα χέρια των Τούρκων στα 1645.

Θα γίνει η αφορμή να στολιστούν οι δρόμοι και η πλατεία της, με νέους ρυθμούς Αναγέννησης, που θα πρέπει να’χε κιόλας διεισδύσει. Αλλά τώρα θα κυριαρχήσει στο χώρο της εγχώριας αρχιτεκτονικής, στα τελευταία αυτά χρόνια του 16^ου και στις πρώτες δεκαετίες του 17^ουαιώνα.

Θα γίνει τέλος αφορμή να υψωθεί η επιβλητική Φορτέτσα, πελώρια σε έκταση, εκεί που παλαιότερα υπήρχαν απόκρημνοι βράχοι. Θα γίνει όμως η πυρκαγιά αυτή η αιτία για να χαθεί για πάντα ένα πλήθος αρχιτεκτονημάτων του 16^ου αιώνα και παλαιότερων ακόμη χρόνων.

-Ας δούμε όμως ποια να ήταν η γενική εικόνα αυτής της πολιτείας μέχρι το μοιραίο καλοκαίρι του 1571:

-Ο μοναδικός μέχρι σήμερα τουλάχιστο, γνωστός χάρτης του Ρεθύμνου, που ανήκει στην πριν από την εμπρησμό του 1571, εποχή, είναι η «Pianta» του Zuanne Magagnatto, δεν σημειώνονται πουθενά δρόμοι και τα οικοδομικά τετράγωνα όπως συνηθίζαν να τα παρουσιάσουν οι βενετσιάνικοι χάρτες του 17^ου αιώνα. Διακρίνουμε στις πολύ βασικές της γραμμές. Την πολεοδομική συγκρότηση της πόλης.

Προς τον βορά υψώνεται ο λόφος του Παλαιόκαστρου. Στο νότο εκτείνεται η ευθεία σχεδόν γραμμή των οχυρώσεων, η οποία όταν φθάσει στη δυτική ακτή, στρέφεται προς το βοριά και στο τεχνητό όριο των τείχων στο νότο, απλώνεται η καθαυτό πολιτεία, σ’ενα σχεδόν επίπεδο κομμάτι γης. Η ανατολική πλευρά πολύ περισσότερο ομαλή, από τη δυτική, ακολουθεί την ανοικτή καμπύλη της ακτής και μένει ανοχύρωτη κι απροστάτευτη και πιστεύω ότι θα είναι από την πλευρά αυτή, που έγινε η εισβολή και γι’αυτό θα πρέπει εκεί να έγιναν οι σοβαρότερες καταστροφές που μοιραία θα επεκτάθηκαν και στο εσωτερικό της πόλης.

Μέσα στο σώμα αυτό της πολιτείας διατηρείται ο παλιός οικιστικός πυρήνας του Castel Vecchio, στην περιοχή του μικρόυ λιμανιου του Ρεθύμου.

Με την επιδρομή του Ουλούτς Αλή, στα 1571, φαίνεται πως καταστράφηκε και ο οχυρωματικός περίβολος του Castel Vecchio. O Gerola μάλιστα νομίζει ότι ένας από τους ορθογώνιους πύργους που είχαν διασωθεί προς την πλευρά της πλατείας (Piazza) χρησιμοποιήθηκε αργότερα σαν βάση για την κατασκευή του ρολογιού (Orologio).

Τέλος από τις εκκλησίες της πόλης και των δύο δογμάτων, δεν φαίνεται (ιδίως οι καθολικές) ούτε πολλές να ήσαν κι ακόμη, ούτε τόσο πολύ αξιόλογες.

-Συμπληρωματικές και χρήσιμες πληροφορίες για την κατάσταση της πόλης, μετά δύο περίπου χρόνια από την καταστροφή του 1571 μας δίδουν τα απομνημονεύματα («memorie») ενός επίσημου Βενετού αξιωματούχου.

Ο συγγραφέας των απομνημονευμάτων Francesco Da Molin, θα μας εξηγήσει την επίσημη ιδιότητα που είχε όταν πήγε στην Κρήτη και ακόμη πως την απόκτησε:

«...Εκείνο τον καιρό, αφού μέχρι τον περασμένο Αύγουστο του 1572, είχα κιόλας τελειώσει τα καθήκοντα του Δικηγόρου στο Ριάλτο, λογάριαζα να πάω για την υπηρεσία του Συμβούλο στο Ρέθυμνο, που είναι πόλη του νησιού της Κρήτης. Μολονότι ήξερα ότι είχε πυρποληθεί από τον Ουλουτζαλή, που την είχε κακομεταχειρισθεί και τόσο πολύ υποστήριξε τα σχέδιά μου αυτά η τύχη και η επιείκεια του Μεγάλου Συμβουλίου, ώστε έγινε Σύμβουλος, όπως μπορεί κανένας να το διαπιστώσει από το παρακάτω υπόμνημα της ψηφοφορίας...»

Και δίνει ο Molin τα αποτελέσματα της ψηφοφορίας που έγινε στις 17 Μαΐου 1573 σε συνεδρίαση του πολυάριθμοτ σε μέλη Μεγάλου Συμβουλίου, στο οποίο και κέρδισε όπως είδαμε στη θέση του Συμβούλου στο Ρέθυθμνο, με 816 ψήφους. Την πρώτη Αυγούστου του 1573, ξεκινάει με πλοίο για την Κρήτη. Αφού σταματήσει για λίγο στην Κέρκυρα και κατόπιν στη Σούδα, φτάνει στο Ρέθυμνο στις 9 Σεπτεμβρίου 1573. Την παραμονή του, στην πόλη, που είχε πριν δύο χρόνια λεηλατηθεί και πυρποληθεί από τον Ουλούτς Αλή περιγράφει στη σελίδα 51 ως εξής:

«Τελικά με τη φρεγάδα,που ανέφερα, μέσα σε έξι ώρες, από τη Σούδα πήγα στο Ρέθυμνο στις 9 Σεπτέμβρη 1573 και όταν μου παρουσιάστηκαν μ’εκείνη την πρώτη επαφή με την πόλη τόσα αρχοντικά τόσα κτίρια καμένα και καταστραμμένα και φάνηκε η πολιτεία σχεδόν ερημωμένη, με κυρίευσς τέτοια μελαγχολία ώστε χάλασε η διάθεση μου και στεναχωρήθηκα που είχα έλθει σε τόπο που είχε γίνει στάκτη. Κατά τη διάρκεια των επόμενων ημερών συνήθισα να βλέπω τέτοια αθλιότητα.

Ήλθαν πλήθος ανθρώπων από τα χωριά για να κατοικήσουν και να αναστηλώσουν την πόλη. Ανεχόμουνα την υγιεινότητα του κλίματος και μου άρεσαν οι συνομιλίες και η συναναστροφή πολλών ανθρώπων, που ήταν ευγενέστατοι και καλού χαρακτήρα.

Χαιρόμουνα, απολάμβανα τις ανέσεις και αφθονία όλων των αναγκαίων για τη ζωή, που υπάρχει στο Ρέθυμνο περισσότερο από τα άλλα μέρη του νησιού. Περνούσα με τη χάρη του Θεού αρκετά ευτυχισμένος μολονότι στις 12 Σεπτέμβρη 1573, μπήκα στην ανάλογη της διακυβέρνησης και καθώς ήμουνα προορισμένος για Σύμβουλος της πόλης έβαλα την πρώτη πέτρα στις νέες οχυρώσεις για να αρχίσουν να κτίζουν τη νέα πόλη.

Αυτή κτίζεται επάνω σ’ένα λόφο που ονομάζεται Βίγλα. Βρίσκεται επάνω σε μια ξηρά, όπου είναι ο τόπος της σκοπιάς, η οποία τον χρησιμοποιεί σαν το πιο ψηλό μέρος, για να παραφυλάει τα πλοία που πλέουν στη θάλασσα.

Είναι τόπος όχι πολύ ψηλός, αλλά είναι αφαλισμένος και πολύ άνετος γι’αυτό το σκοπό. Αρκετός για να χωρέσει τους κατοίκους αυτού του τόπου. Το έργο αυτό έγινε με το σκοπό, πως όταν γίνει η Φορτέτσα, να γυρίσουν εκεί για να κτίσουν τα σπίτια κι εκεί να μεταφέρουν από το πλάτωμα, στο βουνό την πολιτεία.

Αφού έγινε η τελετή με συρροή όλων των κοινωνικών τάξεων και όλου του κλήρου και του ενός και του άλλου δόγματος και ψάλθηκαν πολλοί ύμνοι και όλοι προσευχήθηκαν σ’αυτή την περίπτωση για την ευτυχία και την αιωνιότητα του τόπου, ο συνάδελφος προκάτοχός μου, ο Retore και εγώ ρίχνουμε την πρώτη πέτρα.

Στις 27 Σεπτέμβρη καθώς ανέφερα, αφού τελείωσε στο όνομα του Αγ. Πνεύματος η λειτουργία, στην εκκλησία της Αγ. Κατερίνας, που στην περίπτωση του εμπρησμού της πόλης χρησιμοποιείται ως Μητρόπολη. Διαβιβάστηκε το γράμμα του Δόγη, παράδωσα την εξουσία με αυτό το καλό τέλος.

Με την επιδίωξη και το στόχο, στην οποία έμπαινα πια και με την παντοτινή βοήθεια του Θεού, να εκτελέσω τα σχέδια μου, για να ικανοποιήσω τον πρίγκιπα μου, τον Δόγη και να διακονήσω την δικαιοσύνη και να υπηρετήσω το δίκαιο.

Άλλωστε ζωηρή μου επιθυμία, υπήρξε, ο πόθος μου, πώς θα μπορούσα να υπηρεστήσω καλύτερα και όπως τις άξιζε την αξιαγάπητη αυτή πόλη.

Χάριτος οφείλω στο διακεκριμένο επιστήμονα και ερευνητή κ. Ιορδάνη Δημακόπουλο, γιατί χάρις στις έρευνες και μελέτες του, έχομε πλήρη μελέτη και περιγραφή από τον εμπρησμό του Ρεθέμνου στα 1573.

Ιωάννης Αντων. Χαντουμάκης