Το αεροδρόμιο δεν προϊδεάζει για το μεγαλειώδες Σανκτ Πέτερσμπουργκ. Το πρώτο σημείο μεγαλείου είναι το κολοσσιαίο μνημείο για την ιστορική πολιορκία του Λένινγκραντ από τους Γερμανούς, το 1941–44, εννιακόσιες ημέρες βομβαρδισμών και λιμοκτονίας, με ένα εκατομμύριο θύματα.

Ο επισκέπτης αντιλαμβάνεται ότι η ιστορία εδώ είναι ζώσα και παρούσα σε κάθε γωνιά, με κάθε μορφή. Οσο κι αν οι ξεναγοί ζαλίζουν τους τουρίστες με ιστορίες τσάρων και αγίων Ρομανόφ, με απαριθμήσεις ανακτόρων και μουσείων, η Αγία Πετρούπολη, πρώην Λένινγκραντ, είναι κάτι πολύ περισσότερο από αυτό. Είναι η πόλη των πιο ονομαστών μεταρρυθμιστών της ρωσικής ιστορίας, του Μεγάλου Πέτρου και του Βλαντιμίρ Ιλιτς Λένιν, μια πόλη 6 εκατ. κατοίκων σήμερα, με σχετικά σύντομη μα πλούσια ιστορία και με πολυσχιδή κληρονομιά.

Η πιο «δυτική»

Χτισμένη στα παρόχθια έλη του ποταμού Νέβα, από τον Μεγάλο Πέτρο, τον μεταρρυθμιστή τσάρο, στις αρχές του 18ου αιώνα, είναι η βορειότερη μεγάλη πόλη της Ρωσίας και ασφαλώς η πιο «δυτική», η πιο ευρωπαϊκή: στην αρχιτεκτονική, στη ρυμοτομία, στο στυλ. Με εκατοντάδες κανάλια και γέφυρες, με δεκάδες νησάκια, με τον Νέβα να κυριαρχεί, η παλιά πρωτεύουσα της τσαρικής Ρωσίας ακολουθεί τον ρυθμό του Αμστερνταμ, χωρίς την κομψότητα της πρωτεύουσας των εμπόρων· ακόμη και το στυλ της Βενετίας, χωρίς όμως την ιστορική πυκνότητα και τον διεθνισμό της Γαληνοτάτης.

Γιατί η Αγία Πετρούπολη είναι προγραμματικά αυτοκρατορική και ευρωπαϊκή. Γιατί το μεγαλείο της κατασκευάστηκε και σωρεύτηκε σε δύο μόλις αιώνες· είναι σχεδόν μια πρωτεύουσα κατά παραγγελία. Γιατί η έκταση και ο όγκος της είναι τυπικά ρωσικά, δηλαδή τεράστια.

Το κυρίαρχο στυλ του θαυμαστού ιστορικού κέντρου (προστατευμένου από την UNESCO) είναι το παν-στυλ... Είναι ο εκλεκτικισμός των Ιταλών και Γάλλων αρχιτεκτόνων του 18ου και 19ου αιώνα, που εκαλούντο να χτίσουν παλάτια, ναούς και δημόσια κτίρια. Χαρακτηριστικό δείγμα, ο ολομάρμαρος, πρώην καθεδρικός, ναός του Αγίου Ισαάκιου, επιβλητικός μα διόλου υποβλητικός· ένα κατασκευαστικό επίτευγμα προορισμένο να αναδεικνύει το μεγαλείο των τσάρων. Ολα τα ονομαστά κτίρια, όλο το ιστορικό κέντρο, είναι φτιαγμένα γι’ αυτό τον σκοπό, το μεγαλείο· πολύ διαφορετικό όμως από τις προσχώσεις πολιτισμών και πολυεθνικής φινέτσας που συγκροτούν τη μαγεία της Βενετίας, ή το υπερχιλιετές αυτοκρατορικό μεγαλείο της Κωνσταντινούπολης.

Απέναντι από τα Χειμερινά Ανάκτορα και το Μουσείο Ερμιτάζ, βρίσκεται το ουδέποτε απειληθέν φρούριο με τον Ναό των Πέτρου και Παύλου, τους τάφους των τσάρων και τις απαραίτητες τσαρικές φυλακές. Οι τάφοι προσφέρονται σήμερα σαν υπόμνηση του μεγαλειώδους παρελθόντος, αναζητώντας τη συνέχισή τους μέσα από την αγιοποίηση των τελευταίων Ρομανόφ, των εκτελεσθέντων από τους μπολσεβίκους επαναστάτες.

Μυστήριο χωρίς μεγαλείο

Στην ίδια όχθη του Νέβα, κοντά στους τσάρους, μια άλλη όψη της Ρωσίας: η μεγάλη Λαύρα του Αγίου Αλέξανδρου Νέφσκι. Την επισκεφθήκαμε ημέρα εορτής. Αναζητήσαμε αμέσως το ταφικό μνημείο του Ντοστογέφσκι στη νεκρόπολη της λαύρας· παραδίπλα, τα μνημεία του Τσαϊκόφσκι, του Μουσόργκσκι, όλων των συνθετών του 19ου αι. Το προαύλιο του ναού, το άλσος, το κυλικείο «Προσκυνητής», όλα ήσαν γεμάτα από πλήθη προσκυνητών, από Ρωσίδες μαντιλοσκεπείς, νέους και γέρους, κοσμοκαλόγριες, γενειοφόρους σαλούς. Μέσα στο ναό, πάγκοι πώλησης ενθυμίων ευλογίας, βυζαντινές εικόνες (και η Παναγία του Τίχβιν), ουρά ατελείωτη για το λείψανο, γάτες, παλικάρια δεόμενα με κλειστά μάτια, ματριούσκες ψάλλουσες. Εδώ, στην επικράτεια των Ρώσων Πραβοσλάβνικ (ορθοδόξων), περίσσευε το μυστήριο κι έλειπε το μεγαλείο. Εδώ υποψιαστήκαμε τη βαθιά, χωμάτινη Ρωσία, του Ντοστογέφσκι και του Τολστόι, αυτή που δεν περιλαμβάνεται στις ξεναγήσεις τσαρικού μεγαλείου.

1,5 εκατ. εκθέματα στο Ερμιτάζ

Το Μουσείο Ερμιτάζ, ίσως το μεγαλύτερο στον κόσμο, απλώνεται σε τρία κτίρια: το Μεγάλο Ερμιτάζ, το Μικρό Ερμιτάζ, το Νέο Ερμιτάζ και τα Χειμερινά Ανάκτορα. Τα 1,5 εκατομμύριο εκθέματά του απαιτούν 11 χρόνια για να τα δεις ένα-ένα. Οι συλλογές του, από προϊστορικά και ελληνοαιγυπτιακά έως τέχνη του 20ού αιώνα, προέρχονται κατά κύριο λόγο από τις τσαρικές συλλογές· άλλωστε, πόλοι έλξης είναι κυρίως οι θησαυροί των τσάρων, οι αίθουσες του θρόνου, οι βαρυποίκιλτες αίθουσες και τα έπιπλα με τον μοναδικό διάκοσμο. Τα περισσότερα αρχιτεκτονικά στοιχεία είναι αντιγραφές από ονομαστά κτίρια της αναγεννησιακής και μπαρόκ Ιταλίας και του γαλλικού αυτοκρατορικού στυλ — με αφειδώλευτη χλιδή, πάντα.

Οι συλλογές Ρέμπραντ, Ολλανδών και Φλαμανδών, νεοκλασικιστικής γλυπτικής (ιδίως Κανόβα), Γάλλων ιμπρεσιονιστών, είναι εξαίρετες. Αξιόλογες είναι και οι συλλογές ιταλικής αναγέννησης και μπαρόκ, αλλά και τα έργα Γάλλων μαιτρ του ροκοκό και του 18ου αιώνα, από τον Πουσέν και τον Βατώ, έως τα αρκαδικά ταμπλώ του Σαρντέν, και τον Φραγκονάρ. Αλλά το κορυφαίο έκθεμα, κατά την εκτίμησή μας, είναι οι ανακτορικές αίθουσες, οι σκάλες, οι διάδρομοι, οι αίθουσες χορού και ακροάσεων, η πανταχού παρουσία των τσάρων και των στρατηγών, των πριγκίπων και των βογιάρων· μια αίσθηση όπως αυτή που μετέδωσε ο Πετρουπολίτης σκηνοθέτης Σοκούροφ στην περίφημη «Κιβωτό» του, το μοναδικό φιλμ-μονοπλάνο.

Φεύγοντας από το Ερμιτάζ, με μικρή πεζοπορία, συναντάς ένα άλλο μνημείο της τσαρικής Ρωσίας, τυπικό κι αυτό της εκκοσμικευμένης, μεγαλειώδους προσέγγισης του χριστιανισμού από τους τσάρους. Ο ναός του Ρέοντος Αίματος του Σωτήρος, κατάφορτος από μωσαϊκά, εντυπωσιάζει και δίνει μια εξευγενισμένη γεύση του παλαιορωσικού στυλ.

Στην απέναντι όχθη του Νέβα, ένα άλλο ορόσημο της ρωσικής ιστορίας, μια υπόμνηση της νέμεσης, ένα πολιτικό μουσείο του τρομερού 20ού αιώνα: το περίφημο καταδρομικό Ορόρα, που έριξε την πρώτη κανονιά τον Οκτώβρη του 1917, δίνοντας το σήμα για την έφοδο στα Χειμερινά Ανάκτορα και την επικράτηση της Επανάστασης.

Συλλογή Βελιμέζη για τρεις μήνες

Η έκθεση των μεταβυζαντινών εικόνων της Συλλογής Βελιμέζη, στο Μουσείο Ερμιτάζ, ήταν η αφορμή για τη δημοσιογραφική αποστολή στην Αγία Πετρούπολη. Από την υποδοχή που επεφύλαξε στην έκθεση το μεγάλο Μουσείο, αλλά και το ρωσικό κοινό και τα ρωσικά ΜΜΕ, αντιλαμβανόμαστε τη σημασία του γεγονότος για τις ελληνορωσικές σχέσεις. Η πολιτιστική διπλωματία, ασκούμενη δειλά και ασχεδίαστα από την ελληνική πολιτεία, έχει μεγάλη επιρροή και ανοίγει πολλούς δρόμους.

Το Κοινωφελές Ιδρυμα Αλ. Ωνάσης, κάτοχος της Συλλογής, προετοίμασε πολύ σοβαρά την έκθεση, επιστημονικά και διπλωματικά, σε στενή συνεργασία με το ελληνικό προξενείο της Αγ. Πετρούπολης. Παρόντες στα εγκαίνια ήταν η πρόξενος Αντωνία Κατζούρου, το στέλεχος του προξενείου Μαρία Γκριγκορίεβα (ανεκτίμητη η συμβολή της) και ο απελθών πρόξενος Δημήτρης Λέτσιος (σήμερα πρέσβης στη Σ. Αραβία), ο οποίος άφησε σπουδαίο πολιτιστικό και διπλωματικό έργο στην πόλη, τιμηθείς με ευχαριστήρια επιστολή από τον Βλαντιμίρ Πούτιν. Παρών και ο πρέσβης στη Μόσχα Μιχ. Σπινέλης. Από ρωσικής πλευράς, ξεχωρίσαμε την παρουσία του Κοσμήτορος της Θεολογικής Σχολής της Λαύρας του Αγ. Αλέξανδρου Νιέφσκι, επισκόπου Αρσενίου.

Την έκθεση εγκαινίασαν, την 11/9, ο διευθυντής του Μουσείου Ερμιτάζ, Μιχαήλ Πιοτρόβσκι, από τα ισχυρότερα πρόσωπα στην πολιτιστική ζωή της Ρωσίας, και ο πρόεδρος του Ιδρύματος Αλ. Ωνάσης, Αντώνης Παπαδημητρίου· και οι δύο τόνισαν τη σημασία της έκθεσης για την ανάδειξη της κοινής βυζαντινής παράδοσης των δύο χωρών. Την επιστημονική επιμέλεια είχαν η βυζαντινολόγος καθηγήτρια Νανώ Χατζηδάκη και ο επιμελητής βυζαντινής τέχνης του Ερμιτάζ, Γιούρι Πιατνίτσκι. Η έκθεση θα διαρκέσει έως 13/12.

Νίκος Ξυδάκης