Ο μελετητής που θα αποφασίσει να ασχοληθεί με το εγχείρημα για την επέκταση της ελληνικής κυριαρχίας στη Μικρά Ασία καλείται να υπερκεράσει πολλαπλές δυσκολίες: υπέρβαση των κομματικών ή συναισθηματικών αντιδράσεων που έχουν καλλιεργηθεί, απεμπόληση του πειρασμού να συσχετιστούν τα τότε δρώμενα με τα σύγχρονα γεγονότα, εμμονή σε κανόνες μιας ευρύτερα αποδεκτής επιστημονικής μεθόδου. Υπό το κράτος παρορμήσεων, πράγματι, που κατά κανόνα ελάχιστα άπτονται του επιστημονικά δέοντος, ήταν μοιραίο να μη σταθμιστεί ορθά και συχνά να παραφθαρεί η απάντηση σχετικά με τα κίνητρα της ελληνικής πρωτοβουλίας, τον χαρακτήρα του εθνικού φαινομένου στον χώρο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, το διεθνές πολιτικό κλίμα της εποχής.

Αποτελεί πρωταρχικό χρέος η βούληση της προσαρμογής στις επιταγές της συστηματικής έρευνας. Προς τούτο δεν αρκεί μόνη- όπως θα ήταν εύλογο προεισαγωγικά να παρατηρηθεί - η χρήση των πρωτογενών μαρτυριών ή και των ανέκδοτων αρχείων. Προκειμένου μια συγγραφική συμβολή να μην είναι «επιστημονικοφανής», ελλιπής ή επιλεκτικά ενημερωμένη, απαραίτητες είναι η έντιμη διασταύρωση των πληροφοριών και η έμπρακτη αποτίμηση της ουσιαστικής τους βαρύτητας. Δεύτερο επιστημονικό πρόταγμα, η αυστηρή συνάρτηση των γεγονότων με όσες εξελίξεις προσδιόρισαν τη συγκεκριμένη διαμόρφωσή τους, αλλά και η συνεξέταση όσων παραγόντων συνέβαλαν προς την ίδια κατεύθυνση: πολιτικών και ιδεολογικών, οικονομικών και κοινωνικών, πολιτιστικών· ατομικών και συλλογικών. Η επίδειξη, τέλος, καλής διάθεσης απέναντι στους πρωταγωνιστές ή τους διαμορφωτές των γεγονότων είναι σκόπιμη προκειμένου να ερμηνευθεί πληρέστερα η πρωτοβουλία ή η στάση τους· η καχυποψία ή η υπεροψία ενισχύει τον σκεπτικισμό και ωθεί τον μελετητή, ενίοτε, στην παρερμηνεία των προθέσεών τους. Αυτονόητη είναι η ανάγκη για τον οριστικό εξοβελισμό των συνδρόμων ενός παρελθόντος βεβαρημένου με το άχθος του Εθνικού Διχασμού. Οπαδοί και πολέμιοι των δύο παρατάξεων που διαίρεσαν και φανάτισαν στο έπακρον τους Ελληνες επιδόθηκαν με ιδιαίτερο ζήλο στην αναζήτηση επιχειρημάτων πρόσφορων να ενισχύσουν πολιτικά τις αδιάλλακτες θέσεις τους. Ενενήντα σχεδόν χρόνια μετά τα γεγονότα, οι άλογες αυτές αντιδράσεις δεν έχουν, ως σήμερα, εκλείψει! Η αντίθεση όμως σ΄ αυτή την τάση δεν θα όφειλε να συνεπάγεται και την απονεύρωση των προτάσεων που θα ήταν δυνατόν να την υποκαταστήσουν. Ο συστηματικός μελετητής έχει το χρέος, αφού ερευνήσει σε βάθος το θέμα, να διατυπώσει την άποψή του ελεύθερα από κάθε προκατασκευασμένο σχήμα ερμηνείας. Αν είναι καταδικαστέα η προσκόλληση στον επιστημονικά άγονο φανατισμό που συνόδευσε τα γεγονότα στη γένεσή τους, εξίσου απευκταία είναι και η απόπειρα για τη μετάσταση στο παρόν ιστορικά παρωχημένων συγκυριών. Βαρύνεται μάλιστα η τελευταία αυτή με το αμάρτημα της ηθελημένης υποταγής του επιστημονικά δέοντος στις ρευστές σκοπιμότητες της τρέχουσας επικαιρότητας. Οσα τότε διαδραματίστηκαν οφείλουν να συναρθρωθούν με τον ιστορικό τους αποκλειστικά περίγυρο, να αναδυθεί μέσω αυτών ο σφυγμός της εποχής στη διάρκεια της οποίας εκτυλίχθηκαν. Υπέρμετρα ανεπτυγμένη στις ημέρες μας, με τη συνδρομή ολιγογράμματων ή ανεύθυνων προσώπων που πλεονάζουν στον χώρο της δημόσιας ζωής, η ροπή αυτή τείνει να ευτελίσει τα πορίσματα που κληροδοτούνται από το ιστορικό παρελθόν.

Θα ήταν, ακόμη, δυνατόν να προβληθεί και μια μείζων αξίωση. Εχει λεχθεί ότι η διαφορά μεταξύ της επιτέλεσης ενός έργου επιστημονικού και μιας ενασχόλησης ερασιτεχνικού χαρακτήρα έγκειται στην ικανότητα της διάκρισης ανάμεσα στο ουσιώδες και στο επουσιώδες. Στην επισήμανση εν τούτοις του γεγονότος ότι υπάρχουν ενδιάμεσες καταστάσεις που καταδεικνύουν τη σχηματικότητα ενός ανάλογου αφορισμού θα όφειλε να προστεθεί και η παρατήρηση ότι ο περιορισμός της λεπτομερούς αφήγησης και η εμμονή στην ανάδειξη των μειζόνων παραμέτρων ενός θέματος συναρτάται με τις προτιμήσεις και τις δεξιότητες κάθε συγγραφέα. Αν, κατά συνέπεια, το ιστορικό έργο ακολουθεί ολοκληρωμένα και έντιμα την επιστημονική μέθοδο που προκρίνει ο μελετητής, η συνεισφορά του πρέπει να θεωρηθεί θετική. Η γνήσια αναζήτηση της αλήθειας με όλα τα μέσα- στο μέτρο που είναι εφικτή- οφείλει να αποτελεί τον απαράβατο γνώμονα για τη συστηματική πραγμάτευση ενός οποιουδήποτε αντικειμένου.

Ο κ. Κωνσταντίνος Σβολόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, ακαδημαϊκός.

Κωνσταντινος Σβολόπουλος