Ο έλληνας αναγνώστης μπορεί να γνωρίσει τη σκέψη του γάλλου φιλοσόφου Ζαν-Κλοντ Μισεά από τα δύο βιβλία του που κυκλοφορούν στη γλώσσα μας: «Η εκπαίδευση της αμάθειας» (εκδόσεις «Βιβλιόραμα») και «Το αδιέξοδο Ανταμ Σμιθ» («Εναλλακτικές Εκδόσεις»). Στο τελευταίο βιβλίο του με τίτλο «L' Empiredumoindremal» (Cli-mats, 2007) ο Μισεά υποστηρίζει ότι η δεξιά και η αριστερά βασίζονται στην ίδια παράδοση σκέψης, στον φιλελευθερισμό.

«Το φιλελεύθερο σχέδιο -εξηγεί ο Μισεά στον «NouvelObservateur»- γεννήθηκε από την αναγκαιότητα να βρεθεί μια πολιτική διέξοδος από τους τρομερούς εμφύλιους θρησκευτικούς πολέμους, που κατέστρεψαν την Ευρώπη του 16ου και του 17ου αιώνα.

Από δω πηγάζει η εύλογη δυσπιστία των φιλελεύθερων απέναντι σε όλες τις "ιδεολογίες του Καλού", καθώς και η επιθυμία τους να πιστεύουν σε μιαν αξιολογικά ουδέτερη κοινωνία, που κυβερνιέται μόνον από τους απρόσωπους μηχανισμούς του Δικαίου και της Αγοράς.

Το πρόβλημα είναι ότι, με την απόφασή τους να εγκαταλείψουν κάθε αναφορά σε κοινές ηθικές αξίες, εξαλείφουν και αυτό που ο Οργουελ αποκαλούσε commondecency, δηλαδή εκείνες τις στοιχειώδεις ανθρώπινες αρετές που είναι, για παράδειγμα, η τιμιότητα, η εντιμότητα, η καλοσύνη ή η γενναιοδωρία. Αυτές οι αρετές όμως, οι οποίες εδώ και χιλιετίες απλώνουν τις ρίζες τους σε αυτό που ο Μαρσέλ Μος αποκαλούσε "η λογική του δώρου", δεν θα 'πρεπε να συγχέονται με τις μεταφυσικές κατασκευές των φανατικών του "Καλού". Η απόδειξη έγκειται στο ότι στο όνομα τέτοιων ιδεολογιών οι ολοκληρωτισμοί του 20ού αιώνα μπόρεσαν να αρχίσουν να καταστρέφουν μεθοδικά τους πιο θεμελιώδεις κανόνες της commondecency. Αν δεν προϋποθέτει κανείς την εγκυρότητα αυτών των κανόνων, δεν βλέπω στο όνομα ποιου πράγματος θα μπορούσε να καταγγείλει τον απάνθρωπο χαρακτήρα του ναζιστικού ή του σταλινικού καθεστώτος.

Το ζητούμενο είναι να θεμελιώσουμε βαθμιαία ένα κοινωνικό, πολιτικό και πολιτιστικό πλαίσιο, που θα ευνοεί έμμεσα τις κλίσεις προς την ισότητα, την αλληλοβοήθεια και τη φιλία μάλλον παρά προς τον εγωισμό ή τον πόλεμο όλων ενάντια σε όλους. Αυτό δεν είναι καθόλου ουτοπικό. Τι είναι αυτό που ευνοεί στις φιλελεύθερες κοινωνίες μας την ενίσχυση του εγωισμού ή της επιθυμίας να "πετύχουμε" σε βάρος των συνανθρώπων μας; Είναι όλο το πλαίσιο που διαμορφώνει ο νομικο-εμπορευματικός πολιτισμός μέσα από τον πολεοδομικό του σχεδιασμό, την οργάνωση της εργασίας, τις εκπαιδευτικές του δομές, τη διαφημιστική του προπαγάνδα ή τη βιομηχανία του της "πληροφόρησης" και της ψυχαγωγίας. Οσο περισσότερο ανεβαίνει κανείς στην κοινωνική ιεραρχία τόσο περισσότερο η εφαρμογή στην πράξη των στοιχειωδών ανθρώπινων αρετών γίνεται πιο δύσκολη. Οπως το λέει και το αμερικανικό γνωμικό: "Αν ζείτε στην Ουάσιγκτον και αναζητάτε έναν πιστό φίλο, πάρτε ένα σκύλο". Αντίθετα, στα λαϊκά στρώματα, των οποίων το πολιτικό ιδεώδες είναι πρώτα απ' όλα αρνητικό («να μην είναι καταπιεσμένοι», σημείωνε ο Μακιαβέλι) οι κλίσεις για αλληλοβοήθεια είναι ακόμα μαζικά διαδεδομένες.

Βέβαια, με τη σχεδιασμένη καταστροφή του αστικού και αγροτικού πλαισίου και την ανασφάλεια της επαγγελματικής ζωής, αυτές οι αξίες της αλληλεγγύης είναι σε συνεχή υποχώρηση. Αλλά κάθε σοβαρή παρατήρηση δείχνει ότι υπάρχει ακόμα περιθώριο και μεγάλο δυναμικό πολιτικής αντίστασης στην ολική "φιλελευθεροποίηση" της ανθρώπινης ζωής. Γιατί οι τράπεζες συνηθίζουν να αλλάζουν τακτικά τον προσωπικό σύμβουλο των πελατών τους;

Γιατί γνωρίζουν ότι ένας απλός υπάλληλος, με το πέρασμα του χρόνου, θα κινδύνευε να συνδεθεί μαζί τους και να συμπεριφέρεται όχι πλέον σαν "έμπορος", που οφείλει με κάθε τίμημα να προωθεί τα προϊόντα του, αλλά σαν μια ανθρώπινη ύπαρξη.

Αυτό που θέλω να πω είναι ότι μια ανθρώπινη κοινότητα δεν μπορεί να διατηρείται καθημερινά, αν δεν αντλεί από αυτά που ο Καστοριάδης αποκαλούσε "πολιτιστικά κοιτάσματα", που είναι ξένα προς τη φιλελεύθερη λογική, όπως είναι, για παράδειγμα, ένα ελάχιστο πολιτιστικών κλίσεων προς την εμπιστοσύνη, τη γενναιοδωρία, την αίσθηση του κοινού καλού. Το πρόβλημα είναι ότι η νομικο-εμπορευματική κοινωνία δεν μπορεί να αναπτυχθεί χωρίς να αποστραγγίζει βαθμιαία αυτά τα κοιτάσματα, με τον ίδιο τρόπο που η απεριόριστη οικονομική ανάπτυξη συνεπάγεται παράλληλα τη μόλυνση και την εξάντληση των φυσικών πόρων του πλανήτη.

Το ερώτημα που πρέπει να θέσουμε είναι αν το ζητούμενο είναι να εκπαιδεύσουμε μια γενιά εγωκεντρικών καταναλωτών σε τέλεια συμβίωση με τη φιλελεύθερη λογική ή, αντίθετα, μια γενιά ικανή να αντισταθεί ριζικά σε αυτή τη λογική και να ανακτήσει με τη σειρά της -και με μορφές που θα είναι δικές της- το ιδεώδες μιας πραγματικά ανθρώπινης κοινωνίας. Οι ανθρώπινοι τύποι, που η σύγχρονη κοινωνία προτείνει ως υποδείγματα, είναι εκείνοι που αντιστοιχούν στους τρόπους ύπαρξης και στα συμφέροντα των κυρίαρχων τάξεων. Το πρόβλημα είναι ότι η κοινωνία του θεάματος τείνει να λειτουργεί σύμφωνα με το παράδοξο του Αντερσεν. Ολοι, στις λαϊκές τάξεις, βλέπουν καλά ότι ο βασιλιάς είναι γυμνός, αλλά όλα είναι έτσι καμωμένα, συνειδητά ή όχι, ώστε καθένας να οδηγείται να πιστεύει ότι είναι ο μόνος που το βλέπει.

Το να ξαναδώσουμε στο λαό την αξιοπρέπειά του ως πολιτικού υποκειμένου προϋποθέτει επομένως ότι θα μπορέσουμε να αποδομήσουμε αυτή την παντοδύναμη φαντασμαγορία, που σκηνοθετούν οι κυρίαρχες τάξεις και οι πνευματικοί υπηρέτες τους. Οι απλοί άνθρωποι, όπως τους αποκαλεί ο Οργουελ, θα μπορέσουν τότε να επανοικειοποιηθούν συλλογικά την αλήθεια τους και να δράσουν ανάλογα».

 Θανάση Γιαλκετση