Βρισκόμαστε στον 8ο αι. μ.Χ. Μουσουλμάνοι Αραβες καταλαμβάνουν την Ιβηρική Χερσόνησο και ιδρύουν μία αυτοκρατορία όπου συνυπάρχουν ειρηνικά μωαμεθανοί, εβραίοι και χριστιανοί και όπου ανθούν η οικονομία, η επιστήμη και ο πολιτισμός, την ώρα που η γειτονική χριστιανική Ευρώπη μαστίζεται από τη φτώχεια, το σκοταδισμό και τους αδελφοκτόνους πολέμους.

Η χρονική συγκυρία κατά την οποία ο βραβευμένος με Πούλιτζερ καθηγητής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης Ντέιβιντ Λέβερινγκ Λούις επέλεξε να εξετάσει την περίοδο αυτή, που συχνά παραβλέπεται, δεν είναι ασφαλώς καθόλου τυχαία. Η κατάσταση που διηγείται στο καινούριο του βιβλίο «God'sCrucible: IslamandtheMakingofEurope, 570 - 1215» («Η χοάνη του Θεού: το Ισλάμ και η δημιουργία της Ευρώπης, 570 - 1215») είναι ακριβώς αντίστροφη απ' αυτή που ζούμε στις ημέρες του «πολέμου κατά της τρομοκρατίας».

«Διάβαζα για το πώς το ισλαμικό φονταμενταλιστικό καθεστώς Μαχντί είχε νικήσει την παντοδύναμη βρετανική αυτοκρατορία το 19ο αι.», διηγείται στο «7» ο καθηγητής Λούις, «και έβλεπα τις ΗΠΑ να υπνοβατούν προς μία σύγκρουση με το Ισλάμ παρόμοια με αυτή που είχαν αντιμετωπίσει οι Βρετανοί. Πίστευα ότι οι ΗΠΑ θα ζούσαν πολύ δύσκολες στιγμές στην επαφή τους με το Ισλάμ και ότι θα ήταν πολύ χρήσιμο, αλλά και προκλητικό, να έγραφα για μία περίοδο που η κατάσταση ήταν αντίστροφη. Οταν δηλαδή η αραβική αυτοκρατορία ήταν προηγμένη και η Ευρώπη ήταν οπισθοδρομική».

Η ιστορία που διηγείται ο Ντέιβιντ Λούις έχει ως εξής: Το 711 μ.Χ. οι μουσουλμάνοι καταλαμβάνουν την Ιβηρική Χερσόνησο από τους Βησιγότθους, ιδρύοντας τη δυναστεία των Ουμαγιαδών. Ο υπόδουλος πληθυσμός αντιμετωπίζει την επιλογή του προσηλυτισμού στο Ισλάμ ή της πληρωμής φόρου στον κατακτητή. Οπως και σε άλλες μουσουλμανικές αυτοκρατορίες, η πρώτη επιλογή συνήθως δεν ενθαρρύνεται, λόγω του προφανούς οικονομικού οφέλους που προσφέρει στον κατακτητή η συγκέντρωση των φόρων. Μέσα σε ένα κλίμα ανεκτικότητας, οι θρησκευτικές και εθνοτικές ομάδες συνυπάρχουν και συνεργάζονται, με αποτέλεσμα την ακμή της δυναστείας. Ασφαλώς τα πράγματα δεν ήταν μόνο ρόδινα - οι διακρίσεις ήταν υπαρκτές, για παράδειγμα δεν μπορούσαν στην αρχή μη μουσουλμάνοι να συμμετέχουν στη διοίκηση, ενώ έπρεπε να φορούν ένα διακριτικό σήμα που να υποδηλώνει σε ποια ομάδα ανήκαν. Εξάλλου όλο αυτό το κλίμα συνύπαρξης ήταν περισσότερο αποτέλεσμα ρεαλιστικής πολιτικής παρά εφαρμογή μεταγενέστερων αξιών «ανεκτικότητας» ή «σεβασμού προς το διαφορετικό».

Οπως επισημαίνει στο «7» ο καθηγητής, η δυναστεία των Ουμαγιαδών δεν είναι η μόνη μουσουλμανική αυτοκρατορία που χαρακτηριζόταν από ανεκτικότητα και συνύπαρξη διαφορετικών κοινοτήτων. «Οι Οθωμανοί είχαν χωρίσει τους υπόδουλους σε μιλέτια - μέσα σε αυτό το σύστημα οι υπήκοοι είχαν μεγάλη αυτονομία, αρκεί και πάλι να πλήρωναν τους φόρους τους και να ακολουθούσαν τους νόμους. Αν δεν τα έκανε κανείς αυτά, οι συνέπειες ήταν βέβαια τρομερές, αλλά η Οθωμανική Αυτοκρατορία στο εσωτερικό της ήταν αρκετά φιλελεύθερη. Δεν ήταν η έλλειψη θρησκευτικής ελευθερίας αλλά ο εθνικισμός που ξεσήκωσε τους Ελληνες και τους άλλους λαούς το 18ο αιώνα».

Και είναι προφανώς αυτή η ιδέα της ειρηνικής συνύπαρξης ανάμεσα σε διαφορετικές κοινότητες, ένα θέμα τόσο φλέγον σήμερα, που ήταν ένας ακόμα λόγος για την επιλογή του Ντέιβιντ Λούις. Ο καθηγητής έχει εξάλλου τιμηθεί με το βραβείο Πούλιτζερ για τη δίτομη βιογραφία που έγραψε για τον Ουίλιαμ Ντιμπουά, ηγετική φυσιογνωμία του κινήματος για τα πολιτικά δικαιώματα των μαύρων στις ΗΠΑ (όταν δηλαδή γινόταν άλλη μία προσπάθεια - δίκαιης - συμβίωσης διαφορετικών ομάδων σε μία χώρα).

Μία άλλη χρονολογία με καθοριστική σημασία για τον Ντέιβιντ Λούις είναι το 732 μ.Χ., όταν οι Φράγκοι νίκησαν τους Αραβες στη μάχη του Πουατιέ, αποτρέποντας την επέκτασή τους στην ηπειρωτική Ευρώπη. Η μάχη αυτή έχει χαραχτεί στο συλλογικό υποσυνείδητο των Ευρωπαίων ως αυτή που οδήγησε στη διατήρηση του χριστιανικού χαρακτήρα της ηπείρου, εξολοθρεύοντας το βάρβαρο κατακτητή. Ο καθηγητής Λούις όμως βλέπει τα πράγματα λίγο διαφορετικά: Θεωρεί δυστύχημα το γεγονός ότι οι Ευρωπαίοι δεν εντάχθηκαν στο μουσουλμανικό κόσμο, καθώς πιστεύει ότι η πρόοδος που επιτεύχθηκε στην Αναγέννηση θα είχε συμβεί τρεις αιώνες νωρίτερα.

Επίσης θεωρεί ότι στη μάχη αυτή γεννήθηκε πρώτη φορά η έννοια της «Ευρώπης», ήταν δηλαδή μία στιγμή εθνογένεσης. Οι Ευρωπαίοι όρισαν τον εαυτό τους σε αντιπαράθεση με το «άλλο», που δεν ήταν παρά οι μουσουλμάνοι. Αυτό για τον Λούις είχε ως αποτέλεσμα να καταφύγουν στους συνεχείς εμφυλίους, το θρησκευτικό φονταμενταλισμό και την ιδέα του ιερού πολέμου που θα οδηγήσει αργότερα στις σταυροφορίες. Η φεουδαρχική Ευρώπη ήταν «θρησκευτικά μη ανεκτική, πνευματικά φτωχή, κοινωνικά άκαμπτη και οικονομικά πρωτόγονη», γράφει ο Λούις. Οι αναλογίες με το σήμερα είναι προφανείς...

Η επικράτηση των χριστιανών

Την ίδια ώρα, η άνθηση του πολιτισμού και των επιστημών στην Ιβηρική Χερσόνησο ωφέλησε και την Ευρώπη. «Η μετάδοση της φιλοσοφίας αρχαίων Ελλήνων, όπως του Ευκλείδη, του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη έφτασε στην Ευρώπη μέσω των αραβικών μεταφράσεων - συχνά θεωρούμε ότι η πηγή της Αναγέννησης έρχεται από το Αιγαίο αντί να βλέπουμε το μακρύ, κυκλικό δρόμο που ακολουθεί μέσω των Πυρηναίων», μας λέει ο Λούις. Η πτώση των Ουμαγιαδών και η άνοδος Βερβέρων φυλάρχων με πολύ αυστηρότερες πρακτικές του Ισλάμ θα σήμαιναν και το τέλος αυτής της πεφωτισμένης δυναστείας και την κατάληψη του μεγαλύτερου μέρους της χερσονήσου από τους χριστιανούς.

Η ιστορία είναι μία απόπειρα να κατανοηθεί το παρελθόν στο παρόν και είναι ίσως φυσικό τα προβλήματα του σήμερα να επηρεάζουν τις επιλογές των ιστορικών ή ακόμα και τον τρόπο που γράφουν την ιστορία. Γι' αυτό, στην κριτική του, το περιοδικό «Νιου Γιόρκερ» γράφει ότι «εάν, όπως έλεγε ο Εντουαρντ Σαΐντ, τα παλιά βιβλία ιστορίας ήταν συγκεκαλυμμένα πολιτικά, τα σημερινά τείνουν να είναι ανοιχτά πολιτικά [...] Μπορώ να προβλέψω ότι στο μέλλον, ένα άλλο πρόβλημα που είναι φλέγον για εμάς, η απειλή της οικολογικής καταστροφής, θα κάνει έναν ιστορικό να γράψει ένα βιβλίο που θα εξυμνεί τους πρώτους Ευρωπαίους που ο Λούις βρίσκει τόσο κατώτερους σε σχέση με τους μουσουλμάνους. Οι Φράγκοι ζούσαν σε δάση όταν οι μουσουλμάνοι έχτιζαν πόλεις και παλάτια; Τόσο το καλύτερο για το περιβάλλον».

Οπως λέει πάντως στο «7» ο Λούις, δεν τον ενοχλεί να θεωρούν το βιβλίο του πολιτικοποιημένο. «Αν το να έχεις μία άποψη θεωρείται πολιτική, αυτό είναι αναπόφευκτο, γιατί ναι, έχω μία άποψη». Πολιτικοποιημένο ή όχι πάντως, το βιβλίο του μας προκαλεί να δούμε τα πράγματα από μία οπτική γωνία τελείως διαφορετική από την κυρίαρχη.

Αλίνα Σαράντη