Ποια μέτρα μπορούν να παρθούν για ν' αλλάξει η παγιωμένη κατάσταση στα κάθε λογής Ζωνιανά; Πώς το «άβατο» των Ζωνιανών δεν θα μορφοποιηθεί με νέες εστίες εγκληματικότητας σε άλλα μέρη; Είναι τυχαίο ότι κώδικες τιμής και εκδίκησης της φτωχής οικονομικά Μάνης μεταφέρθηκαν, με τη μορφή παραβατικότητας και εγκληματικότητας στα Μανιάτικα του Πειραιά σε παρελθούσες δεκαετίες;

Ο Αρης Τσαντηρόπουλος έχει μελετήσει ενδελεχώς την ορεινή αυτή κοινωνία, ως προς το αδίκημα της βεντέτας. Για τα Ζωνιανά, όπως και για άλλες περιοχές, ισχύει, όπως σημειώνει, το λεγόμενο ανταποδοτικό σύστημα απονομής δικαιοσύνης. Απλή μετάφραση: οφθαλμόν αντί οφθαλμού...

Παρά την ιδιομορφία που παρουσιάζει η ορεινή κοινωνία του Ψηλορείτη δεν έχουν γίνει συστηματικές έρευνες για την εγκληματικότητα και την παραβατικότητα, ως προς τη σημερινή της μορφή. Ετσι οι επιστήμονες, δύο κοινωνιολόγοι και μία κοινωνικής ανθρωπολόγος, που ζουν σήμερα στην Κρήτη, εμφανίζονται επιφυλακτικοί να μιλήσουν ανοιχτά και επώνυμα για το τι ακριβώς συμβαίνει.

Δικηγόρος, που κράτησε επίσης την ανωνυμία του, μας έλεγε πόσο εύκολα στοχοποιείται οποιοσδήποτε «ανακατεύεται αυτή τη δεδομένη στιγμή». Ο ίδιος σημείωνε πόσο δύσκολη είναι η εξατομίκευση των αδικημάτων, όταν πρόκειται για τον ορεινό Μυλοπόταμο, αφού οι κάτοικοι ομαδοποιούνται από τις Αρχές και μαζί με τα ξερά καίγονται και τα χλωρά, θα λέγαμε εμείς.

Από την πλευρά των κατηγορουμένων, τόνιζε, οποιοσδήποτε δικηγόρος αναλάβει να τους υπερασπιστεί, ανεξάρτητα από το αδίκημα -σοβαρό ή πταίσμα- με το οποίο κατηγορούνται, θεωρούν δεδομένο ότι θα τους βγάλει έξω. «Πολλές φορές αναγκαζόμαστε στην πορεία να διώχνουμε τέτοιους κατηγορούμενους, διότι δεν έχουν συναίσθηση ότι ο δικηγόρος δεν μπορεί να σε αποφυλακίσει, αν όλα τα στοιχεία συγκλίνουν σε βάρος σου».

Θεωρεί, ωστόσο, πως κάθε μορφή παρέμβασης, ακόμη και κατασταλτική, εφ' όσον υπάρχει πολιτική βούληση, είναι θεμιτή. «Δεν μπορεί μια ομάδα κτηνοτρόφων να ποδοπατεί τα δικαιώματα των υπόλοιπων πολιτών στο Ρέθυμνο. Δεν μπορεί άνθρωποι φιλήσυχοι να έχουν το φόβο τους», λέει.

Παρ' όλ' αυτά, οι υπόλοιποι κοινωνικοί επιστήμονες, που ζουν στην καθημερινότητά τους την ιδιόμορφη κουλτούρα του νομού Ρεθύμνου, μας ανέφεραν ότι η καταστολή θα ήταν ό,τι χειρότερο τουλάχιστον στην παρούσα φάση και το τελευταίο πράγμα που θα μπορούσε να φέρει την ανατροπή στο φαύλο κύκλο, αφού στόχος δεν είναι να διαλυθεί η κοινωνία των Ζωνιανών αλλά να υπάρξει ένας ομαλός μετασχηματισμός.

Σε κάθε περίπτωση, εκτιμάται πως οι δυνάμεις καταστολής υπερτονίζουν τη διαφορετικότητα των ανθρώπων αυτών με τον τρόπο που χειρίζονται αυτήν την κατάσταση και τους μετατρέπουν σε ήρωες, αφού ουσιαστικά η αντιπαράθεση μεταφέρεται στο πεδίο πολίτης-επίσημο κράτος. Η καταστολή, λέει η κοινωνική ανθρωπολόγος, σε βάθος χρόνου δεν μπόρεσε ν' αλλάξει νοοτροπίες, που είναι βαθιά ριζωμένες αντιλήψεις και αναπαραστάσεις για την ατομική ζωή και τον κόσμο. Η θεσμική αντιμετώπιση είναι η μοναδική διέξοδος για τη λύση του προβλήματος, ενώ σε πολιτικό επίπεδο πρέπει να υπάρξει διευθέτηση και αλλαγή εκ βάθρων των σχέσεων με τους πολιτικούς εκπροσώπους, αφού παρατηρούνται σχέσεις πελατειακές και πατρωνίας.

Ο κοινωνικός ανθρωπολόγος Αρης Τσαντηρόπουλος, που μελέτησε κυρίως τη γειτονική κοινότητα, τα Λιβάδια, αναφέρεται στις σχέσεις που αναπτύσσει η κοινότητα με τον έξω κόσμο, με κυρίαρχη την ιδεολογία της συγγένειας. Η σχέση αυτή αποτυπώνεται στην έννοια του κοζαλή άντρα, που στην ντόπια ρητορική αποτυπώνεται ως εξής: «Πρέπει να κάνουμε αυτό, επειδή είναι πιο συμφέρον για όλους μας».

Ο κοζαλής έχει την επιρροή και τις επαφές. «Παλαιότερα, γράφει, ο αγώνας αφορούσε κυρίως δυνατότητες πρόσβασης σε βοσκότοπους και τη συνακόλουθη δυνατότητα συντήρησης (αλλά και διαφύλαξης από ζωοκλοπές) του ανάλογου αριθμού προβάτων, ενώ σήμερα ο αγώνας, στην εκσυγχρονισμένη μορφή του, αφορά μεγέθη οικονομικών μεριδίων από την πώληση προστασίας σε νυχτερινά κέντρα διασκέδασης, τη μαστροπεία ή το εμπόριο ναρκωτικών».

Η κοινωνία οφείλει, λένε οι κοινωνικοί ανθρωπολόγοι, ν' αλλάξει γνώμη για τον εαυτό της, διότι μέχρι στιγμής αναγνωρίζει τα μειονεκτήματά της στο βάθος της, δηλαδή έλλειψη παραγωγικών υποδομών, εκπαιδευτικές ελλείψεις κ.ά., ενώ πρέπει να ελεγχθεί η διακίνηση των όπλων. Το σημαντικότερο και το αποφασιστικότερο πλήγμα, μας λέει δικηγόρος, είναι το οικονομικό μέρος, η διερεύνηση των οικονομικών, διότι έτσι αφαιρείται η κερδοφορία του άβατου.

Η εξωγαμία, δηλαδή ο γάμος εκτός κοινότητας, είναι αυτός που μπορεί ν' ανοίξει τους ανθρώπους προς τα έξω. Η γυναίκα στον Μυλοπόταμο είναι ήδη καταπιεσμένη, μας εξηγούν οι επιστήμονες. «Για να συμπληρώσουν ερωτηματολόγια, μας έλεγαν ότι πρέπει να ρωτήσουν τον κύρη (=άντρα) τους»!

Παρ' όλ' αυτά πρέπει να αποφευχθεί και η γκετοποίηση εκ του αντιθέτου, όπως κάνουμε σ' έναν ασθενή, που τον αντιμετωπίζουμε ως ειδική περίπτωση. Δεν μπορούμε ν' αποφασίσουμε, αν δεν αποφασίσουν και οι ίδιοι για τον εαυτό τους, να γίνουν ειδική περίπτωση απ' την ανάποδη.

Παρόμοια συστήματα, πέραν του Μυλοποτάμου, υποστηρίζουν οι κοινωνικοί επιστήμονες, συναντούμε στη Σικελία και την Κορσική. Πρόκειται για ένα ιδιότυπο καθεστώς μαφίας, αφού συνυπάρχει η έννοια της συγγένειας με το νόμο τις σιωπής-«ομερτά». Από την άλλη πλευρά, λένε, πρέπει να δεχτούμε ως θετική την αξία της εναντίωσης στο χαφιεδισμό και να μην την ισοπεδώσουμε.

Βασική διαφορά των Μυλοποταμιτών με τους Σικελούς και Κορσικανούς μαφιόζους είναι πως δεν είναι θεσμικά οργανωμένοι. Εκεί μιλάμε για στέκια που ελέγχουν παρακρατικές οργανώσεις σε υψηλό επίπεδο, με ιδιαίτερη μαζικότητα, ένταση και δύναμη.

Τα Ζωνιανά δεν είναι άβατο, υποστηρίζει ο κ. Τσαντηρόπουλος. Δεν μιλάμε για το χωριό των Γαλατών, αφού διατηρούν σχέσεις με το Ρέθυμνο, το Ηράκλειο, την Αθήνα, ακόμη και το εξωτερικό, όπου υπάρχουν απόδημοι.

Κάθε αναπτυξιακός σχεδιασμός οφείλει να λαμβάνει υπόψη του, εξηγούν οι κοινωνικοί επιστήμονες, τα συμφραζόμενα του κοινωνικοπολιτισμικού περιβάλλοντος. Δεν μπορεί να γίνει αναπτυξιακός σχεδιασμός χωρίς να κατανοηθούν οι αντιλήψεις των κατοίκων και οι ανάγκες τους, όπως εκφράζονται από τους ίδιους, διότι αλλιώς υπάρχουν κίνδυνοι ισοπέδωσης των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών των κατοίκων ή μεταφοράς εγκληματικής συμπεριφοράς αλλού.

Η συγγραφέας Νάντια Σερεμετάκη γράφει, στο κλασικό πλέον βιβλίο για την πολιτισμική ανθρωπολογία: «Η τελευταία λέξη στης Ευρώπης τ' Ακρα», για τη Μάνη τι συνέβαινε όταν π.χ. οι γενιές αναγκάστηκαν να εκτοπιστούν.

«Σε περιπτώσεις εχθρότητας ο θεμελιωτής της νέας μέγιστης γενιάς ή γένους αλλάζει το επώνυμο αποπειρώμενος ν' αποφύγει τους αντιπάλους και την Αστυνομία... Η γενιά που ενεπλάκη στην εχθρότητα θα μπορούσε να ιδρύσει μία συμμαχία με μία άλλη μέγιστη γενιά από διαφορετικό γένος...».

Τότε ενδεχομένως να έχουμε μετεγκατάσταση του εγκλήματος σε άλλη κοινωνία ή και οργάνωση συμμαχιών, όπως συνέβη με την εγκληματικότητα που μεταλαμπαδεύθηκε από τη Μάνη, με μια άλλη πιο οργανωμένη αστική μορφή, στα Μανιάτικα του Πειραιά και διατήρησε κάποια χαρακτηριστικά παραβατικότητας και εγκληματικότητας μέχρι σήμερα.