Ενα επιχείρημα που χρησιμοποιεί συχνά η αριστερά στη συζήτηση για τη μετανάστευση είναι το ότι η εθνική και πολιτισμική διαφορετικότητα καθιστά πιο πλούσια την κοινωνική ζωή και πιο ισχυρή την δημοκρατική πολιτεία. Ωστόσο, ένας γνωστός αμερικανός κοινωνιολόγος, ο Ρόμπερτ Πάτναμ, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, ισχυρίζεται ότι βραχυπρόθεσμα ισχύει το αντίθετο: η μετανάστευση και η εθνική διαφορετικότητα κλονίζουν την κοινωνική αλληλεγγύη και την εμπιστοσύνη στους άλλους και οδηγούν τους ανθρώπους να υιοθετούν πιο εγωιστικές συμπεριφορές και να κλείνονται στους εαυτούς τους. Ο Πάτναμ δημοσίευσε πρόσφατα μια έρευνα βασισμένη σε πολλές συνεντεύξεις σε δεκάδες πόλεις των Ηνωμένων Πολιτειών, η οποία φαίνεται σαν να έγινε επίτηδες για να επιβεβαιώσει τους χειρότερους φόβους της ξενόφοβης δεξιάς.

Ο Πάτναμ όμως είναι ένας διανοούμενος της αμερικανικής αριστεράς, ο οποίος με προηγούμενα έργα του έχει υπογραμμίσει τη σημασία του «κοινωνικού κεφαλαίου», εκείνου δηλαδή του δικτύου σχέσεων εμπιστοσύνης που συγκροτεί τον πλούτο της κοινωνίας πολιτών και ευνοεί την οικονομική ανάπτυξη μιας χώρας. Ο αμερικανός κοινωνιολόγος μίλησε στο ιταλικό περιοδικό «L' Espresso» για τα συμπεράσματα της τελευταίας του έρευνας: «Το 2000, μια ομάδα στελεχών της δημόσιας διοίκησης ήρθε να μας βρει στο Χάρβαρντ, για να μας ρωτήσει αν μπορούσαμε να μετρήσουμε το κοινωνικό κεφάλαιο των πόλεών τους: του Λος Αντζελες, της Βοστόνης, του Ντιτρόιτ, Ατλάντα, αλλά και μικρότερων πόλεων στη Δυτική Βιρτζίνια και στη Νότια Ντακότα. Ηθελαν να αναπτύξουν κοινωνικές πρωτοβουλίες και να δουν τι έπρεπε να αλλάξουν. Γεννήθηκε έτσι μια έρευνα με τριάντα χιλιάδες συνεντεύξεις. Αναλύοντας τα δεδομένα, παρατηρήσαμε αμέσως ότι τα μέρη στα οποία η κοινωνική αλληλεγγύη ήταν μεγαλύτερη είναι τα πιο ομοιογενή από εθνική άποψη. Χρειαστήκαμε πέντε-έξι χρόνια για να σιγουρευτούμε ότι δεν έχουμε διαπράξει λάθη στην ανάλυση της σχέσης ανάμεσα σε εθνική διαφορετικότητα και κοινωνική αλληλεγγύη.

Γνωρίζαμε ότι επρόκειτο για μιαν αμφιλεγόμενη ανακάλυψη. Αυτό που μας ξάφνιασε περισσότερο είναι το γεγονός ότι η άφιξη προσώπων διαφορετικών εθνικοτήτων μειώνει όχι μόνον την εμπιστοσύνη μεταξύ λευκών, μαύρων και ισπανόφωνων, αλλά γενικά την εμπιστοσύνη στους άλλους. Οι λευκοί εμπιστεύονται λιγότερο τους λευκούς. Οι άνθρωποι κάνουν όπως οι χελώνες, κλείνονται στο καβούκι τους.

Ορισμένες μελέτες σε άλλες χώρες, όπως η Σουηδία, η Μεγάλη Βρετανία, η Αυστραλία και ο Καναδάς δείχνουν τις ίδιες αντιδράσεις. Αλλά αυτές οι αντιδράσεις πρόκειται να αλλάξουν, επειδή μακροπρόθεσμα τα οφέλη από τη μετανάστευση είναι αρκετά μεγαλύτερα από τα βραχυπρόθεσμα κόστη της. Αρκεί να αναφέρουμε το γεγονός ότι μεγάλος αριθμός των κατόχων του βραβείου Νόμπελ είναι μετανάστες. Βραχυπρόθεσμα, όμως, υπάρχουν προβλήματα. Πρέπει, επομένως, να ενεργούμε έτσι ώστε να επιταχύνουμε αυτή τη δύσκολη περίοδο».

Ο Πάτναμ μίλησε και για τα λάθη που γίνονται στην Ευρώπη στο ζήτημα της μετανάστευσης: «Πολλές ευρωπαϊκές κυβερνήσεις δεν κατανοούν το ότι η μετανάστευση είναι μια αναπόφευκτη διαδικασία. Για πολύ καιρό θεωρούσαν ότι η λύση είναι να κρατούν διαχωρισμένες τις εθνικές ομάδες. Για τους Ολλανδούς η πολυπολιτισμικότητα σήμαινε οι Μαροκινοί από τη μια μεριά και οι Ολλανδοί από την άλλη. Είναι λάθος. Χρειάζεται να οικοδομούμε γέφυρες για να συνδέουμε τα διάφορα κοινωνικά κεφάλαια. Ακόμη και σήμερα, όμως, οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις νομίζουν ότι ο στόχος είναι να κάνουμε τους μετανάστες σαν και μας. Αυτό είναι εσφαλμένο.

Η αμερικανική εμπειρία διδάσκει ότι χρειάζεται να δημιουργήσουμε ένα νέο εμείς. Ας πάρουμε την περίπτωση του Γούντι Αλεν. Το χιούμορ του είναι ένα χιούμορ που κατάγεται από την παράδοση του εβραϊκού θεάτρου, η οποία ανάγεται στον 19ο αιώνα. Γι' αυτό πριν από εκατό χρόνια μιλούσαμε για εβραϊκό χιούμορ. Σήμερα όμως αυτό είναι αμερικανικό χιούμορ, επειδή ένα μέρος της εβραϊκής κουλτούρας έχει ενσωματωθεί στην κοινωνία μας.

Αυτό δεν σημαίνει ότι, εξαιτίας αυτού του λόγου, ο Γούντι Αλεν έπαψε να είναι εβραίος. Αν είχαμε κατορθώσει να αφαιρέσουμε το χιούμορ από τους εβραίους, για να τους κάνουμε σαν και μας που καταγόμαστε από την Ευρώπη, η αμερικανική κοινωνία θα ήταν φτωχότερη. Πρόσφατα μίλησα με τον Γκόρντον Μπράουν και αυτός επιμένει σε αυτό που αποκαλεί «Britishness», δηλαδή στη βρετανική ταυτότητα. Συμφωνώ μαζί του. Χρειάζεται να τονίζουμε τις κοινές αξίες. Θα ήθελα να σημειώσω ότι ο σεβασμός μας προς τη σημαία, αν ιδωθεί από την Ευρώπη, φαίνεται σχεδόν φασιστικός. Το εντυπωσιακό είναι όμως ότι ο όρκος στη σημαία έχει εισαχθεί πριν από έναν αιώνα από τους σοσιαλιστές, με αφορμή το τελευταίο μεγάλο κύμα μεταναστών.

Ηταν ένας τρόπος για να πουν στους μετανάστες: «Δεν έχει σημασία από πού έρχεστε. Σημασία έχει να πιστεύετε στις ίδιες αξίες με μας». Επαναλαμβάνω: μια κοινωνία της μετανάστευσης εξελίσσεται με τρόπο θετικό, αν δημιουργεί ένα νέο νόημα του «εμείς» (...). Ο Φρίντριχ Ενγκελς ήταν ο πρώτος που είπε ότι είναι πιο δύσκολο να οικοδομήσουμε το κοινωνικό κράτος σε μια κοινωνία μεταναστών. Η εθνική διαφορετικότητα καθιστά πιο δύσκολη τη συντήρηση του κράτους πρόνοιας, επειδή οι άνθρωποι δυσκολεύονται να σκεφτούν ότι τα «ξένα» παιδιά είναι δικά τους παιδιά. Αλλά δεν υπάρχει εναλλακτική λύση. Είναι δυνατό να φανταστούμε ότι το ιταλικό κράτος πρόνοιας θα συνεχίσει να υπάρχει χωρίς μετανάστευση; Οχι! Με το σημερινό ποσοστό γεννήσεων ποιος θα πληρώνει τις συντάξεις; Η Ιταλία δεν έχει άλλη επιλογή. Είναι αναγκαίο να έρθουν νέοι από άλλες χώρες και να γίνουν δεκτοί στην ιταλική κοινωνία (...)».

 Θανάσης Γιαλκετσης