Ο οριστικός θάνατος της μεσαίας τάξης έχει προαναγγελθεί πολλές φορές, και πάντα με ιδιαίτερη πεποίθηση... Και κάθε φορά ήταν η τελευταία. Οι δυνάμεις της ιστορίας είχαν αποφανθεί: πιέζοντας το παραγωγικό σύστημα προς δύο αντίθετες κατευθύνσεις (συγκέντρωση- συγκεντροποίηση του κεφαλαίου από τη μια πλευρά και «προλεταριοποίηση» από την άλλη) υποτίθεται ότι κατέτρωγαν όλα τα στρώματα που είχαν την κακή τύχη να βρίσκονται στις ενδιάμεσες θέσεις του φάσματος... Η ιστορία αυτή διατηρεί μια πειστικότητα δυσανάλογη με τον αριθμό των διαψεύσεών της μέσα στα χρόνια. Τη χρονιά της ένταξης της χώρας στην ΕΟΚ ξεκινούσα μεταπτυχιακά στα Οικονομικά: ήμουν μια εξαγωγή της ΚΝΕ σε γνωστό αριστερό πανεπιστήμιο της Βρετανίας με αδιαμφισβήτητη αυθεντία στον μαρξισμό... Οπως και πολλοί άλλοι έλληνες οικονομολόγοι, είχα και εγώ πειστεί απολύτως ότι επίκειται το Βατερλό των μικρομεσαίων επιχειρήσεων... Τέτοια ήταν η διάχυτη βεβαιότητα, που αποφάσισα να καταγράψω το χρονικό αυτού του προαναγγελθέντος θανάτου στη διδακτορική μου διατριβή (η οποία ξεκίνησε με πολλές βεβαιότητες που βασίζονταν στους νόμους κίνησης της Ιστορίας). Θυμάμαι ακόμη τις αυτάρεσκες και σοβαροφανείς διατυπώσεις της ερευνητικής μου πρότασης: «... σκοπός μου ήταν να καταγράψω με λεπτομέρειες την κατάρρευση των μικρομεσαίων επιχειρήσεων στην Ελλάδα ως αποτέλεσμα της ένταξης της χώρας στην ΕΟΚ». Θυμάμαι έναν έμπειρο και χαμογελαστό καθηγητή στο σχετικό σεμινάριο της εκκίνησης της διατριβής να με ρωτάει πώς ήμουν τόσο σίγουρη ότι θα τεκμηριώσω την κατάρρευση στα χρόνια που έρχονταν, και τη συμβουλή του μήπως να υιοθετήσω κάπως ευρύτερες διατυπώσεις... (όπως, «θα μελετήσω τους τρόπους με τους οποίους οι μικρές επιχειρήσεις ανταποκρίνονται στην ένταση του ανταγωνισμού που φέρνει το άνοιγμα της οικονομίας»...). Οχι, ήμουν αμετάπειστη. Αφού ήξερα τη διαδρομή της Ιστορίας, γιατί να το κρύψω με ψευτοσεμνότητα; Το τι έγινε στη συνέχεια είναι λίγο-πολύ γνωστό σε όλους και σε όλες. Αντί να καταρρεύσουν οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις, τα προβλήματα εστιάστηκαν κυρίως στις μεγάλες ελληνικές επιχειρήσεις, ενώ οι μικρότερες όχι απλώς άντεξαν, αλλά σε αρκετές περιπτώσεις ισχυροποίησαν το μερίδιο και τη θέση τους. Πολλές μεγάλες επιχειρήσεις έκλεισαν στα αμέσως επόμενα χρόνια και πολλές άλλες πέρασαν στην εντατική του ΟΑΕ ή μετατράπηκαν σε ΔΕΚΟ ή (ξανά)σώθηκαν χάρη σε γενναιόδωρη τραπεζική (ανα)χρηματοδότηση... Το γιατί έγινε αυτό που έγινε (και κυρίως, γιατί δεν έγινε αυτό που «έπρεπε» να γίνει) είναι λιγότερο συζητημένο. Αυτό που διέθεταν κατά κανόνα οι μικρότερες επιχειρήσεις και δεν διέθεταν οι μεγαλύτερες ήταν ευελιξία και προσαρμοστικότητα. Ηταν η ικανότητα να αξιοποιούν κάθε διαθέσιμο πόρο, να ανταποκρίνονται στις διακυμάνσεις του ανταγωνισμού (άλλοτε βελτιώνοντας και άλλοτε φθηναίνοντας το προϊόν τους), να παρακολουθούν τις κινήσεις των ανταγωνιστών τους, να δοκιμάζουν αλλαγές σε μικρές ή σε μεγαλύτερες δόσεις. Είναι αλήθεια ότι ενώ έπαιζαν στο έργο της δημιουργικής προσαρμογής, εκστόμιζαν με στόμφο τα λόγια από άλλα έργα, μαζικής καταστροφής... «Λουκέτο», «ήττα και αφανισμός», καρυδότσουφλο στα κύματα της ανεξέλεγκτης αγοράς... Δεν γνωρίζω αν με αυτή τη δισυπόστατη επιλογή κατάφεραν να ξεγελάσουν και άλλους εκτός από τους νεαρούς και φρέσκους οικονομολόγους της εποχής... Πάντως η ουσία είναι ότι μιλούσαν για την καταστροφή και διαχειρίζονταν με σχετική επιτυχία τις αναγκαίες αλλαγές επειδή ήταν ευέλικτοι και προσαρμοστικοί. Δεν περίμεναν να τους ρίξει κάποιος άλλος (όπως το κράτος, για παράδειγμα) σωσίβιο. Κολύμπησαν με τις δικές τους δυνάμεις (κατά κανόνα). Σήμερα ζούμε την αναβίωση αυτής της εσχατολογίας: «Λύκοςλύκος», το τέλος της μεσαίας τάξης, ο μπαμπούλας της αγοράς και οι συνωμοσίες της τρόικας και όσων μας επιβουλεύονται επειδή μας ζηλεύουν... Εχοντας κατ΄ επανάληψη διαπιστώσει τη διάψευση των ίδιων και των ίδιων προβλέψεων καταστροφής, θα περίμενε κανείς πως θα είμαστε λίγο πιο συγκρατημένοι στις προβλέψεις μας... Ηρθε το τέλος της μεσαίας τάξης; Οπως τόσες φορές στο παρελθόν (και όπως πάντα), η απάντηση είναι «και ναι και όχι». Η κανονικότητα αποτελείται από επιτυχίες και αποτυχίες, κάποιοι δυναμώνουν και κάποιοι άλλοι χάνουν μερίδια. Κάποιες δραστηριότητες επιβραβεύονται και κάποιες άλλες τιμωρούνται. Κάποιες ομάδες μαθαίνουν κολύμπι και την παλεύουν, κάποιοι άλλοι αφήνονται με τη χάρη του μοιραίου... Το κομμάτι εκείνο της μεσαίας τάξης που στηρίζεται στην κρατική προστασία και ενίσχυση μάλλον θα περιοριστεί (μακάρι, για το καλό όλων των υπολοίπων). Το κομμάτι εκείνο που δεν φοβάται να προσαρμοστεί και δεν ντρέπεται να μάθει νέα πράγματα θα επιβραβευθεί και θα ενισχυθεί. Οπως πάντα δηλαδή. Μόνο που θα ήταν κρίμα να ξαναπαίξουμε απαράλλακτους ρόλους στο ίδιο έργο κάνοντας πως δεν θυμόμαστε την πλοκή. Είναι άχαρο να πανικοβληθούμε ξανά για έναν πολλάκις προαναγγελθέντα και ουδέποτε διαπιστωθέντα θάνατο. Είναι κακόγουστο, είναι ανιστόρητο, είναι βλακώδες. Επιπλέον να αποσπά την προσοχή από τα σημαντικότερα θέματα της πραγματικότητας...
Αντιγόνη Λυμπεράκη
|
