Η γνωστή από παλιά ρήση: τα Χανιά για τ’ άρματα, το Ρέθυμνο για τα γράμματα και το Ηράκλειο για το εμπόριο, που δήλωνε ουσιαστικά τις ιδιαιτερότητες και το κέντρο βάρους σε κάθε μεγάλη πόλη και νομό της Κρήτης, βασιζόταν ουσιαστικά σε μια παράδοση κυρίως των χρόνων της Αναγέννησης και μετά. Ωστόσο, ο διαχωρισμός αυτός διατηρήθηκε και στη σύγχρονη εποχή, αν σκεφθεί κανείς πως το Ρέθυμνο ορίστηκε ως η έδρα του Πανεπιστημίου της Κρήτης. Ωστόσο, πέρα από τα γράμματα, ο Νομός Ρεθύμνου έχει να παρουσιάσει έναν τεράστιο πλούτο σε πολιτισμό από την αρχαιότητα έως σήμερα –ανεξάρτητα βέβαια από τον τρόπο με τον οποίο η Πολιτεία έχει σκύψει στα προβλήματα και στην ήπια ανάπτυξη που μπορεί να προκύψει από τον πλούτο αυτό.

Είναι γνωστό ότι η Μινωϊκή περίοδος και τα ανακτορικά κέντρα που έχουν αποκαλυφθεί στην Κνωσό, τη Φαιστό, τα Μάλλια, τη Ζάκρο και πρόσφατα στα Χανιά (Κυδωνία) αντιπροσωπεύεται έως σήμερα στο Νομό με τις ανασκαφές στο Μοναστηράκι Αμαρίου, ενώ η Υστερομινωϊκή περίοδος από τα πλούσια ευρήματα του νεκροταφείου των Αρμένων. Η πόλη στην οποία ανήκε το νεκροταφείο αυτό, παραμένει ακόμα άγνωστη αν και οι αρχαιολόγοι την ψάχνουν χρόνια τώρα στον Κάστελλο.

Μετά την πτώση των μινωϊκών/μυκηναϊκών κέντρων στο νησί, η περίοδος της αυγής του ελληνικού πολιτισμού και οι περίοδοι από την πρώϊμη εποχή του Σιδήρου, η αρχαϊκή, η κλασική, η ελληνιστική και η ρωμαϊκή εποχή αλλά και μετά την επικράτηση του Χριστιανισμού, η παλαιοχριστιανική και η βυζαντινή περίοδος αντιπροσωπεύονται στο νομό με μια διαχρονικά κατοικημένη πόλη, που μολονότι ξεκινά από τα μινωϊκά χρόνια, είναι γνωστή και σημαντική και ιδιαίτερα για τις σχέσεις της με το Αιγαίο και τις περιοχές της Ανατολικής Μεσογείου και εννοώ την Ελεύθερνα. Εκεί οι πανεπιστημιακές ανασκαφές έχουν φέρει στο φως αυτό που θα μπορούσε να ονομάσει κανείς αντίποδα των μινωϊκών κέντρων μια ελληνική πόλη-κράτος με θαυμάσιο σύστημα οχύρωσης, δρόμους, γέφυρες, ιδιωτικά και δημόσια κτήρια, νεκροταφεία κ.λπ. Ανάλογες πόλεις θα πρέπει να ήσαν η περίφημη Αξός –το τελευταίο βασίλειο της Κρήτης-, η Αργυρούπολη-Λάππα ή η Σύβριτος.

Βέβαια, μικρότερα οικιστικά κέντρα στο Σφακάκι-Παγκαλοχώρι, στο Πάνορμο ή στο σημερινό Ρέθυμνο αλλά και στα νότια του νομού στην Ορνέ και αλλού, δεν λείπουν αλλά, όπως και οι μεγαλύτερες πόλεις, που προαναφέρθηκαν, δεν έχουν ανασκαφθεί σημαντικά και επομένως, δεν μπορούν αυτή τη στιγμή να ειπωθούν πολλά πράγματα για αυτές. Μνημεία του βυζαντινού πολιτισμού και της Αναγέννησης υπάρχουν διάσπαρτα στο νομό, στη Λούτρα, τις Πρασές, εκκλησίες και ναοί όπως στο Θρόνο Αμαρίου και αλλού και, φυσικά, το σύμβολο της Ελευθερίας της Κρήτης, το Αρκάδι, ενώ στο συνδυασμό με παραδοσιακά και νεότερα κτίσματα ξεχωρίζουν οι Μαργαρίτες.

Για όλα τα παραπάνω ποια είναι η μέριμνα της Πολιτείας και η συμβολή που θα μπορούσε να υπάρξει από την ανάπτυξή τους σε επίπεδο νομού;

Αν εξαιρέσει κανείς τη συμβολή του Πανεπιστημίου Κρήτης στις ανασκαφές της Ελεύθερνας –δηλαδή στην έρευνα, την εκπαίδευση και την ουσιαστική ανάπτυξη με τη διαμόρφωση ενός εν εξελίξει μελλοντικά επισκεπτόμενου χώρου- η εικόνα γενικά για αυτού του είδους το πολιτιστικό προϊόν είναι απογοητευτική.

Αποσπασματικές ανασκαφικές έρευνες –εν πολλοίς σωστικές- και στις όποιες ολοκληρωμένες έρευνες καμιά μέριμνα για μιαν συνολική παρέμβαση, κανένας ορθολογικός αναπτυξιακός στόχος. Ωστόσο, ο Νομός μόνον από μια συνολική παρέμβαση με αρχή, μέση και τέλος θα μπορούσε να προχωρήσει μπροστά. Φυσικά δεν μπορεί να τα ξεκινήσει κανείς όλα μαζί και ακόμη και δυσκολότερο να τα ολοκληρώσει όλα μαζί. Θα μπορούσαν, όμως, να ξεκινήσουν πιλοτικά κάποιες παρεμβάσεις και με αυτές και τις αποκτημένες εμπειρίες τους ως γνώμονα (μπούσουλα) θα μπορούσε να προχωρήσει κανείς περαιτέρω αποφεύγοντας ενδεχομένως λάθη και βελτιώνοντας τα αρχικά σχέδια και τον βασικό προγραμματισμό.

Είναι γνωστό, ότι στον 21ο αιώνα, οι ξενοδοχειακές επιχειρήσεις ή τέλος πάντων αυτές των υπηρεσιών ξένων επισκεπτών, προσπαθούν να κρατήσουν τον μεγαλύτερο αριθμό εντός των ξενοδοχειακών μονάδων με αποτέλεσμα ο ξένος αυτός πληθυσμός να εκδράμει ομαδικά κει με το συγκεκριμένο ημιημερήσιο ή ημερήσιο πρόγραμμα. Σε αυτές τις περιπτώσεις, που μιλούμε για εκατοντάδες χιλιάδες επισκεπτών, οι εναλλακτικές λύσεις που θα μπορούσαν να τους δοθούν θα πρέπει να είναι εξαιρετικά οργανωμένες και να καλύπτουν ένα μεγάλο φάσμα ενδιαφερόντων.

Θα μιλήσω με παραδείγματα: Αν λ.χ. ομάδες επισκεπτών από τη βόρεια παραλιακή ζώνη δεν θέλουν να χάσουν τη θαλάσσια διασκέδασή τους το πρωϊ ή το απόγευμα, ο μόνος τρόπος να τους κινήσει κανείς το ενδιαφέρον είναι να βρει πολυποίκιλο πρόγραμμα μισής ημέρας ώστε «και τούτο ποείν κακείνο μη αφιέναι». Έτσι μια επίσκεψη που θα περιελάμβανε το Αρκάδι, την Ελεύθερνα, τους Μαργαρίτες και επιστροφή, διάρκειας 4-6 ωρών, θα περιείχε την μονή-σύμβολο και μνημείο της αναγεννησιακής Κρήτης, τις αρχαιότητες από τη μινωϊκή, κλασική, ρωμαϊκή και παλαιοχριστιανική περίοδο, συνδυασμένες με εξαιρετικό φυσικό περιβάλλον και τους ναού, τον παραδοσιακό οικισμό και τους κεραμείς των Μαργαριτών, δηλαδή, ουσιαστικά έναν πλήρη συνδυασμό στον χρόνο –του τότε και του τώρα- και στον χώρο –φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον- της Κρήτης.

Το παράδειγμα αυτό δεν είναι μοναδικό και ο νομός μπορεί να αναπτυχθεί προς αυτήν την κατεύθυνση και σε άλλους συνδυασμούς με τουριστικά προγράμματα που περιλαμβάνουν φύση, πολιτισμό, οδοιπορικά, συνεδριακά, θρησκευτικά και άλλα ενδιαφέροντα. Οι υποδομές λείπουν, το συγκροτημένο πρόγραμμα, το ξεκίνημα και αυτό προτείνουμε εμείς σε μια ήπια λελογισμένη ανάπτυξη. Τώρα. Πριν είναι πολύ αργά.