Αναζητήσαμε τις απαντήσεις στη φετινή Μπιενάλε της Βενετίας, αλλά ακόμα και στο δικό μας Φεστιβάλ Αθηνών, που ενέταξε στο πρόγραμμά του μια συναυλία με μουσικούς από την Τυνησία, την Αίγυπτο και τη Λιβύη, το περασμένο Σάββατο.

Η Τεχνόπολη γεμίζει σιγά σιγά με κόσμο για την εμφάνιση της Τυνήσιας τραγουδίστριας Λάμια Μπεντιούι, που ζει στην Ελλάδα, του συγκροτήματος «Ελ Ταμπουρά» από την Αίγυπτο και του «Med Fusion» από την Τυνησία. Εξω από τα παρασκήνια, οι μουσικοί του «Ελ Ταμπουρά» καπνίζουν το τελευταίο τσιγάρο πριν ανεβούν στην σκηνή.

«Είδα στις αιγυπτιακές ειδήσεις εικόνες από τις διαδηλώσεις που γίνονται στην Αθήνα. Με εντυπωσίασε ότι μπορείς να κοιτάξεις έναν αστυνομικό στα μάτια, να τον βρίσεις ή να του πετάξεις μολότοφ. Στην Αίγυπτο δεν θα τολμούσαμε να τα κάνουμε αυτά, μη φάμε καμιά σφαίρα. Τις πρώτες ημέρες που συγκεντρώθηκε ο κόσμος στην Ταχρίρ, οι σφαίρες έπεφταν σαν το χαλάζι. Ομως καταλάβαμε ότι ο μόνος τρόπος που μπορούσαμε να νικήσουμε ήταν να είμαστε μαζικοί και ειρηνικοί. Ετσι τα καταφέραμε», λέει ο 60χρονος τραγουδιστής τους, Μοχάμεντ Ζακαρία.

«Το συγκρότημα το ίδρυσα το 1989. Οταν όμως εμφανιστήκαμε στην πλατεία Ταχρίρ μπροστά στο πλήθος που παλλόταν από επιθυμία, από φόβο για τη ζωή του, από όνειρα και ελπίδες, ένιωσα ότι αυτά τα 22 χρόνια προηγήθηκαν μόνο και μόνο για να ζήσουμε αυτήν τη μοναδική στιγμή. Τη στιγμή που αναπνέεις ελευθερία. Το καθεστώς του Μουμπάρακ μας είχε τσακίσει», λέει ο Ζακαρία.

Ο μουσικός υποστηρίζει ότι η Επανάσταση της 25ης Ιανουαρίου έφερε ξανά στο προσκήνιο την παραδοσιακή μουσική: «Μέχρι σήμερα οι Αιγύπτιοι προσπαθούσαν να γίνουν Δυτικοί, μαϊμούδιζαν, αντέγραφαν συνήθειες, ρυθμούς και μουσική. Μετά την εξέγερση, ξαναγυρίσαμε στις ρίζες μας για να μπορέσουμε να βρούμε την ταυτότητά μας. Το συγκρότημά μας πάντα έπαιζε παραδοσιακά και πατριωτικά τραγούδια που είχαν γραφτεί στην Αίγυπτο από την περίοδο των συγκρούσεων με το Ισραήλ και πιο πριν. Αυτό το πατριωτικό ρεπερτόριο είναι πάλι επίκαιρο.

»Τόσο καιρό είχαμε χάσει την ψυχή μας και τώρα την ξαναβρίσκουμε. Οπως ξαναβρίσκουμε και τη μεσογειακή μας φυσιογνωμία. Λένε ότι η Ελλάδα θα φτωχύνει και μπορεί να χρεοκοπήσει. Μπορεί να ζήσετε κι εσείς μια επανάσταση από αυτές που αλλάζουν συθέμελα τις φτωχές χώρες. Αλλά και πάλι κερδισμένοι θα είστε. Φαντάζεστε ποτέ τους Γερμανούς να βγαίνουν στους δρόμους και να εξεγείρονται;».

Ο 33χρονος Τυνήσιος μάνατζερ Ομάρ Φουράτι εκπροσωπεί τους Med Fusion, που δεν μιλούν καμιά άλλη γλώσσα εκτός από τα αραβικά: «Είμαστε η γενιά του Twitter και του Facebook, που βγήκε στους δρόμους για την επανάσταση. Παίζουμε παραδοσιακά, πειραγμένα με τζαζ και λάτιν. Η μουσική αυτή αρέσει στους συνομηλίκους μας. Ξέρουμε ότι στην Αθήνα, ο κόσμος μαζεύεται στις πλατείες, αλλά δυστυχώς θα μείνουμε μόνο ένα βράδυ και δεν προλαβαίνουμε να πάμε. Η επανάσταση στην Τυνησία ήταν το πιο συγκλονιστικό πράγμα που ζήσαμε ποτέ και νομίζω ότι θα μας δώσει απίστευτη ενέργεια για την υπόλοιπη ζωή μας».

Κάθε επισκέπτης της Μπιενάλε Εικαστικών της Βενετίας που σέβεται τον εαυτό του θα περάσει σίγουρα από την Ντογκάνα, τα παλαιά τελωνεία που μετατράπηκαν σε μουσείο σύγχρονης τέχνης από τον Γάλλο μεγιστάνα και συλλέκτη Φρανσουά Πινό. Φέτος, όμως, υπήρχε ένας ακόμα ισχυρός λόγος να επισκεφθεί κανείς την περιοχή δίπλα στην Ακαντέμια της Βενετίας: μια παναραβική έκθεση που διοργανώθηκε από τον ανεξάρτητο οργανισμό Edge of Arabia και εντάσσεται στο παράλληλο πρόγραμμα, «φορτωμένη» σχεδόν με το βάρος να μας φανερώσει πώς η τέχνη μεταβολίζει –ή αποσιωπά– πολιτικά αιτήματα.

Η ομαδική, που συγκέντρωνε έργα Αράβων τόσο από μια ευρεία γεωγραφική ζώνη από τον Ατλαντικό μέχρι τον Ινδικό Ωκεανό, όσο και από τη Διασπορά, είχε τον τίτλο «The Future of a Promise» (Το μέλλον μιας υπόσχεσης). Ηταν η ευφυής αντιστροφή του συνθήματος «The Promise of a Future» (Η υπόσχεση του μέλλοντος), που κυριάρχησε στην εξέγερση, ιδωμένη από άλλη σκοπιά. Η επιμελήτρια Λίνα Λαζάαρ επιχείρησε να μας δώσει κάποιες απαντήσεις στα πολλά ερωτήματα που συμπυκνώνει η παναραβική έκθεση.

«Φοβάμαι πως για τους Δυτικούς, οι Αραβες πέρασαν πολύ γρήγορα και αβίαστα από το στερεότυπο του “εξωτικού” στο στερεότυπο του “πολιτικοποιημένου”. Νομίζω πως οι θεατές έρχονται να δουν την έκθεση με την πεποίθηση ότι θα πάρουν μια γεύση από την αραβική επανάσταση. Ομως, αυτό είναι απατηλό», λέει η νεαρή επιμελήτρια, τυνησιακής καταγωγής, μεγαλωμένη στην Ελβετία. «Οι καλλιτέχνες είχαν επιλεγεί προτού γίνει η εξέγερση της πλατείας Ταχρίρ και, ναι, ορισμένα έργα πιάνουν αυτόν τον παλμό. Στην πλειοψηφία τους, όμως, οι συμμετέχοντες καλλιτέχνες ασχολούνται κυρίως με θέματα αυτοαναφορικά. Τι σημαίνει να είσαι Αραβας σήμερα; Τι κοινό έχει ένας Παλαιστίνιος με ένα Μαροκινό ή έναν κάτοικο των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων;».

Η Λαζάαρ στέκεται μπροστά σε ένα έργο του Μουνίρ Φατμί, όπου μια σειρά από σημαίες αραβικών εθνών είναι στερεωμένες στα κοντάρια τους, εκτός από αυτές της Αιγύπτου και της Τυνησίας που καταλήγουν σε μια σκούπα. «Αυτό το έργο δεν είναι πολιτικό;», την ρωτώ. «Και βέβαια είναι. Το στοίχημα της υπόσχεσης για ένα νέο μέλλον δεν είναι αποκλειστικά πολιτικό και σε αυτό δίνω τεράστια έμφαση. Υπάρχουν ζητήματα θρησκευτικά, κοινωνικά, μορφωτικά, ακόμα και αισθητικά. Οι 25 καλλιτέχνες που συμμετέχουν καταπιάνονται με τις υποσχέσεις αυτές οι οποίες μπορεί μια ημέρα να καρποφορήσουν ή να αποδειχθούν χίμαιρα. Εζησα κι εγώ από κοντά την επανάσταση της πλατείας Ταχρίρ, ήμουν στην Αίγυπτο, όμως φοβάμαι ότι τη στιγμή που όλοι οι Αραβες επανεξετάζουν την καθημερινότητα και τα πιστεύω τους, φορτώνονται ταυτόχρονα και την επιθυμία του ναρκωμένου δυτικού κόσμου για ανατροπή, αφύπνιση, επανάσταση. Το πιο καίριο ζήτημα, λοιπόν, είναι να καταφέρουμε ακριβώς να διερευνήσουμε τον νέο μας εαυτό».

Καθόμαστε κάτω από ένα σμήνος από περιστέρια του καλλιτέχνη Μανάλ Αλ Νταουαγάν από τη Σαουδική Αραβία, που έχουν γραμμένες φράσεις κάτω από τα απλωμένα φτερά τους. Η παραστατική ζωγραφική του –γεννημένου στη Βαγδάτη– Αχμέτ Αλσουντανί εντυπωσιάζει. Σώματα και ζώα μπλεγμένα μεταξύ τους, σαν μια νέα Γκουέρνικα. Ενας πίνακας του Λιβανέζου Αϊμάν Μπααλμπάκι τραβά το βλέμμα. Ενας νεαρός με την αραβική μαντίλα στο πρόσωπο είναι περικυκλωμένος από λουλούδια. «Οι Αραβες ή αραβικής καταγωγής καλλιτέχνες είναι σε πλεονεκτική θέση αυτήν τη στιγμή. Οχι διότι το βλέμμα όλου του κόσμου είναι στραμμένο επάνω τους, αλλά διότι εκεί όπου ζουν συντελείται μια μικρή κοσμογονία», λέει η Λαζάαρ.

Μαργαρίτα Πουρναρα