Πώς το έχουν αναδείξει οι λογοτεχνίες άλλων γλωσσών δεν το ξέρω. Η ελληνική ποίηση, πάντως, το εκμεταλλεύθηκε κατ’ επανάληψιν στις διάφορες φάσεις της γλώσσας μας· ορισμένες φορές μάλιστα το εξειδίκευσε, αντικαθιστώντας το χτίσιμο πάνω στην άμμο με τη γραφή επί της άμμου, εξίσου επισφαλή με την παροιμιωδώς γνωστή από την αρχαιότητα γραφή πάνω στο νερό. Η γνωστότερη ανάδειξη του μοτίβου είναι ίσως εκείνη του Κώστα Καρυωτάκη, που είναι συγχρόνως και η συνοπτικότερη, ένα δίστιχο ποίημα υπό τον τίτλο «Φθορά», στη συλλογή «Ελεγεία και σάτιρες» του 1927. Το θυμίζω: «Στην άμμο τα έργα στήνονται μεγάλα των ανθρώπων, / και σαν παιδάκι τα γκρεμίζει ο Χρόνος με το πόδι». Ακόμα κι αν υποθέσουμε πως ο στίχος του Ελύτη «Κάνε άλμα πιο γρήγορο από τη φθορά» (στη «Μαρία Νεφέλη») απαντά στην καρυωτακική «Φθορά», σαν για να την ξορκίσει, εδώ οι δυνατότητες της ποιητικής μαγγανείας αποδεικνύονται μετρημένες.

Εχει επισημανθεί από παλιά ότι ο Καρυωτάκης εμπνεύστηκε από τον Ηράκλειτο. Στην κλασική έκδοση των ποιημάτων του από τον «Ερμή» ο επιμελητής Γ. Π. Σαββίδης προσθέτει την εξής σημείωση κάτω από το ποίημα: «Φαίνεται σαν στιχουργημένη μεταγραφή του αποσπάσματος 52 του Ηράκλειτου: “Αιών παις εστί παίζων πεσσεύων· παιδός η βασιλείη” [= Η διάρκεια της ανθρώπινης ζωής είναι παιδί που παίζει μια παρτίδα με πεσσούς (πούλια) · του παιδιού είναι η νίκη] (Πάνος Καραβίας, “Πάθος γραφής και Τα τοπία”, 1970, σελ. 49)». Θα μπορούσε, πάντως, ο Καρυωτάκης να είχε υπόψη του, σαν δεύτερο ερέθισμα, και το ιδρυτικό έπος της ελληνικής ποίησης, την «Ιλιάδα». Εκεί, στους στίχους 362-66 της ραψωδίας Ο, πρωτοπερνάει στην τέχνη του λόγου, προειδοποιητικά, η εικόνα της άμμου που ό, τι κι αν στηθεί πάνω της, εύκολα καταστρέφεται: «ως ότε τις ψάμαθον πάϊς άγχι θαλάσσσης, / ος τ’ επεί ουν ποιήση αθύρματα νηπιέησιν, / αψ αύτις συνέχευε ποσίν και χερσίν αθύρων, / ως ρα συ, ήϊε Φοίβε, πολύν κάματον και οϊζύν / σύγχεας Αργείων». Στη μετάφραση του Δ. Ν. Μαρωνίτη: «Πώς το μικρό παιδί, στης θάλασσας την άμμο παίζοντας, / χτίζει παιχνίδια, μετά μεμιάς, με χέρια και με πόδια, / τα συντρίβει, έτσι, Φοίβε κι εσύ, τον μόχθο και τον κάματο / των Αχαιών χαλνούσες, φυσώντας μέσα τους τον πανικό».

Με τον Παλαμά πρώτα, στα μετεπαναστατικά μας χρόνια, κι ύστερα με τον Σεφέρη το μοτίβο μετατοπίστηκε από τα έργα επί της άμμου στα γραπτά πάνω της, γραπτά που δεν μένουν. Η ευρύτερα γνωστή, χάρη και στη μελοποίησή της, σεφερική «Αρνηση» («Πάνω στην άμμο την ξανθή / γράψαμε τ’ όνομά της· // ωραία που φύσηξεν ο μπάτης / και σβήστηκε η γραφή») πήρε τη σκυτάλη από το παλαμικό: «Κάτου στην άμμο του γιαλού, μια μέρα, μακριά της / εκεί που μόνος έστεκα, έγραψα τ’ όνομά της. / Χαρά στο πρώτο κύμα / που τ’ όνομά της ήβρ’ εκεί, / κι ας ήβρ’ εκεί και μνήμα!» Μήτρα και των δύο αυτών εγγραφών μπορεί να θεωρηθούν λίγοι στίχοι από τον πρόλογο της «Ερωφίλης» του Γεωργίου Χορτάτζη. Για να φανεί μάλιστα ότι δεν πρόκειται για ακίνδυνη φιλολογία, τα πικρά λόγια τα λέει ο ίδιος ο Χάρος: «Ω λογισμοί, πώς σφάνετε, ω γνώμη τυφλωμένη, / ω των αθρώπων ολωνών ελπίδα κομπωμένη! [...] Σα σπίθα σβήνει η δόξα σας, τα πλούτη σας σα σκόνη / σκορπούσινε και χάνουνται, και τ’ όνομά σας λιώνει / σαν να ’το με τη χέρα σας γραμμένο σ’ περιγιάλι, / στη διάκριση τση θάλασσας, γή χάμαι στην πασπάλη». Αυθαιρώντας, σκέφτομαι μήπως και ο Ιησούς αυτό ήθελε να διδάξει με τη μοναδική του αλληγορία που δεν χρειάστηκε λέξεις για να την πει, στο επεισόδιο με τη μοιχαλίδα, όταν αντί να δώσει απάντηση στους «εκπειράζοντας αυτόν» Φαρισαίους, έγραψε δυο φορές πάνω στο χώμα· σκέφτομαι δηλαδή μήπως το μήνυμά του δεν ήταν οι λέξεις που πιθανόν έγραψε αλλά το ίδιο το χώμα που επέλεξε για να γράψει πάνω του, το χώμα σαν αλληγορία της τρωτότητας και της θνητότητας.

Στη διάκριση της θάλασσας λοιπόν και του ανέμου το όνομά μας, τα έργα των χειρών και του πνεύματός μας. Οσο κομπορρημονούμε και αλαζονευόμαστε, όσο αφηνόμαστε ηδονικά, αλλά και ωφελιμιστικά, στη φρεναπάτη ότι μπορούμε να υποτάξουμε τη Φύση και να ελέγξουμε τα πάντα, ανάμεσά τους και την πυρηνική ενέργεια, τρώμε εκ των προτέρων τον μέλλοντα χρόνο, χωρίς να είναι δικός μας. Την πυρηνική ενέργεια, λ. χ., ήμασταν βέβαιοι ότι την είχαμε τιθασέψει, ότι τη βάλαμε σ’ ένα κουτί σαν της Πανδώρας, από το οποίο θα μπορούσαμε να αποσπούμε μόνο τις καλοσύνες. Και βλέπουμε τώρα ότι μια χώρα που μαρτύρησε από πυρηνικές βόμβες, μια χώρα επιπλέον που πάντοτε θαυμαζόταν για την τεχνολογική της υπεροπλία, αδυνατεί να τιθασέψει όσα βγήκαν από το κουτί της Πανδώρας. Αν δεχτούμε ότι έφταιγε μόνο ο σεισμός και το τσουνάμι, θα δικαιώσουμε τη διαχειρίστρια εταιρεία, που επέμενε σε αυτό το σενάριο για πολύ, ώσπου ήρθαν οι αποκαλύψεις σεισμολόγων, μηχανικών, πυρηνικών επιστημόνων ότι προειδοποίησαν έγκαιρα την Tepco και την ιαπωνική κυβέρνηση κι αυτές εκώφευσαν, για να μην απειληθούν τα κέρδη ή η εξουσία τους.

Το αδιανόητο έχει ήδη συμβεί. Και δεν φαίνεται πως είμαστε προετοιμασμένοι να αποτρέψουμε το επόμενο, γιατί δεν φαίνεται να συνειδητοποιούμε πού έφτασαν τα πράγματα. Στον χάρτη της Ευρώπης που δημοσίευσε πρόσφατα η Greenpeace, οι αντιδραστήρες ρωσικής τεχνολογίας (από τέσσερις σε Ουγγαρία, Σλοβακία και Τσεχία) κρίνονται ιδιαίτερα ευάλωτοι, ενώ οι δύο της Ρουμανίας που βασίζονται σε καναδική τεχνολογία έχουν γνωρίσματα που αποδείχθηκαν καταστροφικά στο Τσερνόμπιλ. Επιπλέον από δύο στη Βουλγαρία και τη Ρουμανία βρίσκονται σε σεισμοπαθείς περιοχές, ενώ προκαλούν ανησυχία οι υπέργηροι σταθμοί σε Βέλγιο, Φινλανδία, Γερμανία, Ολλανδία, Σουηδία, Βρετανία, Ισπανία και Γαλλία. Ισως γι’ αυτό ο Γάλλος υπουργός Ενέργειας Ερίκ Μπρεσόν είπε ότι «δεν πρέπει να δίνουμε τροφή σε πυρηνικές νευρώσεις»...

Παντελή Μπουκαλα