 |
|
|
 |
 |
 |
|
||||||
|
||||||
| 7 θαύματα για τα μάτια μας | ||
|
||
| Είναι τα «παράθυρά» μας στον κόσμο, γι' αυτό αν «ραγίσουν» ή «σπάσουν» η ζωή μας δεν είναι ποτέ πια η ίδια. Ετσι η οφθαλμολογία τρέχει με αλματώδεις ρυθμούς προκειμένου να χαρίσει καθαρό βλέμμα στους ανθρώπους που το στερούνται. Σήμερα «Το Βήμα» παρουσιάζει με τη βοήθεια έγκριτων ελλήνων και ξένων ειδικών όλες τις τελευταίες εξελίξεις σε ένα πεδίο που... βλέπει μακριά στην κυριολεξία. «Παραδοσιακές» τεχνικές, όπως τα λέιζερ και οι ενδοφακοί, βελτιώνονται ώστε να προσφέρουν θεραπεία για πλήθος οφθαλμικών παθήσεων όσο το δυνατόν πιο αναίμακτα. Την ίδια στιγμή σε διαφορετικά κέντρα ανά τον κόσμο μια επανάσταση βρίσκεται σε εξέλιξη: μέθοδοι όπως η έγχυση βλαστικών κυττάρων, η γονιδιακή θεραπεία, τα βιονικά εμφυτεύματα αλλά και οι υπέρηχοι δοκιμάζονται σε ανθρώπους δίνοντας υπόσχεση για ένα μέλλον στο οποίο το... σκοτάδι δεν θα έχει πια θέση. Παράλληλα, αξίζει να διαβάσουμε προσεκτικά σε ποιον βαθμό επηρεάζουμε εμείς οι ίδιοι την υγεία των ματιών μας μέσα από τον τρόπο ζωής που επιλέγουμε!
Κλασικές μέθοδοι, νέες εφαρμογές Η απρόσμενη μετεξέλιξη των δοκιμασμένων τεχνικών Πριν από μερικές δεκαετίες κανένας δεν θα φανταζόταν ότι η επιστήμη θα μπορούσε να «δει» τόσο βαθιά μέσα στα μάτια μας αλλά και να παρέμβει τόσο αποτελεσματικά σε αυτά ώστε να τα θεραπεύσει. Ποιος θα μπορούσε να υποθέσει ότι με ένα λέιζερ τα μυωπικά μάτια θα έβλεπαν ξανά τον κόσμο πεντακάθαρα ή ότι ο καταρράκτης θα έβρισκε τον «μάστορά» του σε εξελιγμένους ενδοφακούς στο πλαίσιο μιας ελάχιστα επεμβατικής διαδικασίας; Και όμως σήμερα η επιστημονική πρόοδος έχει ήδη χαρίσει... καθάριο βλέμμα σε εκατομμύρια άτομα ανά τον κόσμο ενώ υπόσχεται πολύ μεγαλύτερες επαναστάσεις στα χρόνια που έρχονται μέσω μεθόδων όπως τα βλαστικά κύτταρα, η γονιδιακή θεραπεία, τα βιονικά εμφυτεύματα ή η χρήση υπερήχων για την αντιμετώπιση του γλαυκώματος, που αυτή τη στιγμή βρίσκονται σε φάση δοκιμών σε ανθρώπους. Είναι χαρακτηριστικό ότι, όπως αναφέρει στο «Βήμα» ένας από τους πρωτοπόρους της... οφθαλμολογικής επανάστασης, ο «πατέρας» της μεθόδου LASIK που άλλαξε το τοπίο των επεμβάσεων με λέιζερ, καθηγητής Οφθαλμολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης και διευθυντής του Ινστιτούτου Οπτικής και Ορασης του Πανεπιστημίου κ. Ιωάννης Παλλήκαρης, σήμερα η στενή συνεργασία διαφορετικών επιστημονικών πεδίων παρέχει έναν ατελείωτο συνδυασμό διαγνωστικών και θεραπευτικών δυνατοτήτων σε ό,τι αφορά τους οφθαλμούς. «Η νανοτεχνολογία μαζί με τη μοριακή βιολογία, τη χημεία, τη φαρμακολογία καθώς και με άλλους κλάδους της επιστήμης προσφέρουν σε συνεργασία με κλασικές τεχνολογίες, όπως εκείνες των λέιζερ, της ακτινοθεραπείας, των μαγνητικών απεικονίσεων και των υπερήχων, έναν ατέλειωτο συνδυασμό διαγνωστικών και θεραπευτικών δυνατοτήτων, σε όλο το ανθρώπινο σώμα και κατ' επέκταση στο μάτι, το οποίο έχει μάλιστα τη μοναδική δυνατότητα να είναι το εσωτερικό του οπτικά προσβάσιμο με αποτέλεσμα να είναι ορατή η όλη διαδικασία της αντίδρασης των ιστών σε αυτές τις προσεγγίσεις. Παράλληλα, η μικρομηχανική και ηλεκτρονική επιστήμη, εφαρμοσμένες στην οφθαλμολογία, δημιουργούν νέα δεδομένα όχι μόνο για τη θεραπεία της τύφλωσης αλλά και για τη δημιουργία της σούπερ όρασης. Για παράδειγμα, σήμερα μιλάμε για τεχνολογία της "αστροναυτικής" όρασης που με τεχνικές λέιζερ και ειδικές απεικονίσεις μπορεί να προσφέρει το 120% των δυνατοτήτων της όρασης ενός φυσιολογικού οφθαλμού». Τα μελλοντικά θαύματα όμως δεν έχουν τελειωμό, κατά τον καθηγητή: «Μιλάμε πλέον για μικροτσίπ σε φακούς επαφής που μετρούν το σάκχαρο, για νανοδεξαμενές φαρμάκων που τοποθετούνται μέσα στο μάτι, είτε σαν ενδοφακοί είτε σαν μικρο-βαλβίδες για χρόνιες θεραπείες π.χ. του γλαυκώματος και της ηλικιακής εκφύλισης της ωχράς κηλίδος, για διαμόρφωση ημιδιαπερατών νανομεμβρανών οι οποίες υποκαθιστούν τις λειτουργίες εκφυλισμένων ενδοθηλιακών κυττάρων στον κερατοειδή, για κατευθυνόμενες κυτταρικές θεραπείες με τη δημιουργία ειδικών κυτταρικών μεμβρανών εμπλουτισμένων με ιόντα σιδήρου, για κατευθυνόμενες μαγνητικές θεραπευτικές προσεγγίσεις με την τεχνολογία των μαγνητικών τομογράφων. Συγχρόνως είμαστε πολύ κοντά στη λύση ενός προβλήματος που απασχολεί όλη την ανθρωπότητα και αφορά την καθημερινότητά μας: πρόκειται για τη διόρθωση της πρεσβυωπίας με συνδυασμό πολλών θεραπευτικών επιλογών, από τεχνολογία λέιζερ μέχρι ένθεση εντός του κερατοειδούς μικροδιαθλαστικών βιοσυμβατών φακών, καθώς και προσαρμοστικών ενδοφακών, με αποκορύφωμα ίσως τη δημιουργία ενός βιονικού φακού, ο οποίος θα υποκαθιστά πλήρως τη λειτουργία του φυσιολογικού φακού». Το μέλλον επιφυλάσσει πολλά λοιπόν για... τα μάτια μας μόνο. Ωστόσο για να δούμε καθαρά μπροστά ας κοιτάξουμε πρώτα τι έχει κατακτηθεί ως τώρα στο σημαντικό για όλους μας πεδίο της Οφθαλμολογίας και τι βελτιώσεις έχουν επέλθει στις επιστημονικές κατακτήσεις με τη βοήθεια έγκριτων ειδικών του Ινστιτούτου Οπτικής και Ορασης του Πανεπιστημίου Κρήτης. 1. Οπτική Η επανάσταση συνεχίζεται Από το 1286, οπότε και εκτιμάται ότι κατασκευάστηκαν στην Ιταλία τα πρώτα γυαλιά οράσεως - αποτελούνταν από λεπτά τμήματα γυαλιού που τοποθετούνταν απευθείας στον βολβό του ματιού - μέχρι σήμερα, τα γυαλιά για τη διόρθωση των διαθλαστικών ανωμαλιών έχουν αποτελέσει και συνεχίζουν να αποτελούν τον «σύντροφο» εκατοντάδων εκατομμυρίων ανθρώπων (έχουν μάλιστα μετατραπεί και σε... σύντροφο μόδας, όπως άλλωστε και τα πολύτιμα για τα μάτια γυαλιά ηλίου, καθώς μπορεί κανείς να τα βρει σε απεριόριστα χρώματα και είδη σκελετών). Ωστόσο υπάρχουν πλέον πολύ καλύτεροι φακοί με ειδικά φίλτρα (π.χ. για προστασία από την οθόνη του υπολογιστή) οι οποίοι περνούν από προηγμένες επεξεργασίες. Τα γυαλιά οράσεως βέβαια έχασαν την πρωτοκαθεδρία όταν στον... ορίζοντα φάνηκαν οι φακοί επαφής. Οπως αναφέρει ο ερευνητής του Ινστιτούτου Οπτικής και Ορασης του Πανεπιστημίου Κρήτης κ. Σωτήρης Πλαΐνης, ο πρώτος μαλακός φακός επαφής κατασκευάστηκε το 1961. «Εκτοτε έχει επιτευχθεί εξαιρετικά σημαντική πρόοδος ως προς τα υλικά, τη συχνότητα αντικατάστασης και τον σχεδιασμό των φακών τόσο στη διόρθωση της μυωπίας, της πρεσβυωπίας και του αστιγματισμού, όσο και στην αποκατάσταση της όρασης σε παθήσεις του κερατοειδούς, όπως ο κερατόκωνος». Την τελευταία δεκαετία το πεδίο γνωρίζει μια επανάσταση η οποία είτε σε κάποιους τομείς έχει ήδη συντελεστεί είτε βρίσκεται εν εξελίξει, σύμφωνα με τον ειδικό. «Η χρήση φακών επαφής με σύστημα σταδιακής αποδέσμευσης φαρμάκων στον οφθαλμό, οι "έξυπνοι" φακοί, ικανοί να παρακολουθούν διακυμάνσεις στα επίπεδα της ενδοφθάλμιας πίεσης και του σακχάρου στο αίμα αποτελούν αντικείμενα ολοένα αυξανόμενου ερευνητικού ενδιαφέροντος παγκοσμίως. Το πιο σημαντικό ίσως επίτευγμα, που έχει ήδη βρει "θεραπευτική" εφαρμογή αποτελούν οι ειδικά σχεδιασμένοι φακοί "αντι-μυωπίας", δημιούργημα της βασικής έρευνας σχετικά με τους αιτιογενείς παράγοντες της μυωπίας. Η χρήση τέτοιων φακών κατά τη διάρκεια του ύπνου προσδίδει τη δυνατότητα πρώιμης αντιμετώπισης της μυωπίας σε σχολικές ηλικίες, εξασφαλίζοντας ευκρινή όραση χωρίς γυαλιά ή φακούς επαφής την ημέρα, αλλά ταυτόχρονα επιβραδύνοντας την αύξηση του αξονικού μήκους του οφθαλμού και την εξέλιξη της μυωπίας». Η συγκεκριμένη μέθοδος, γνωστή ως «ορθοκερατολογία», χρησιμοποιείται ευρέως σήμερα σε πληθυσμούς της Ανατολικής Ασίας, όπου η μυωπία έχει λάβει διαστάσεις επιδημίας και αποτελεί παράγοντα κινδύνου για οφθαλμικές παθήσεις, όπως ο καταρράκτης και οι παθήσεις της ωχράς κηλίδος. 2. Λέιζερ Γενέθλια για το φωτεινό νυστέρι Εφέτος μια τεχνική που άλλαξε τα δεδομένα στη διόρθωση των διαθλαστικών ανωμαλιών έχει τα 25α γενέθλιά της. Πρόκειται για την τεχνική LASIK (laser assisted in situ keratomileusis) η οποία αποτελεί «τέκνο» του κ. Παλλήκαρη. Η πρώτη επέμβαση με LASIK πραγματοποιήθηκε τον Ιούλιο του 1989 σε ανθρώπινο τυφλό οφθαλμό και αποτέλεσε την αρχή για την καθιέρωση της διαθλαστικής αυτής μεθόδου, μας πληροφορεί ο επίκουρος καθηγητής Οφθαλμολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης κ. Γιώργος Κυμιωνής. «Από την ανακάλυψή της μέχρι σήμερα η LASIK έχει εξελιχθεί σε πάρα πολύ μεγάλο βαθμό ώστε αποτελεί πλέον την πιο δημοφιλή τεχνική διαθλαστικής χειρουργικής για τη διόρθωση του διαθλαστικού σφάλματος (μυωπία, υπερμετρωπία, αστιγματισμός)» λέει ο ειδικός. Προσθέτει ότι το 2002 άλλη μια τεχνολογία ήλθε να φέρει νέες, ριζικές αλλαγές στο πεδίο της διαθλαστικής χειρουργικής - πρόκειται για την τεχνολογία του femtosecond λέιζερ. «Σε αντίθεση με τον μηχανικό μικροκερατόμο που χρησιμοποιεί μια μεταλλική λεπίδα, η χρήση του femtosecond λέιζερ αυξάνει την ασφάλεια και την αποτελεσματικότητα της επέμβασης με τη χρήση βραχέων παλμών λέιζερ. Πρόκειται, κατά κάποιον τρόπο, για ένα "λέιζερ-νυστέρι" με το οποίο επιτυγχάνεται απόλυτη ακρίβεια στις τομές του κερατοειδούς και συνεπώς στο τελικό αποτέλεσμα. Η ίδια τεχνική έχει σήμερα επεκταθεί και στον καταρράκτη, ώστε να καταστεί δυνατή η διάλυση του καταρρακτικού φακού χωρίς να χρειαστεί να τον αγγίξει ανθρώπινο χέρι». Η μέθοδος του λέιζερ εφαρμόζεται εδώ και έξι-επτά χρόνια και για την πρεσβυωπία. Ωστόσο δεν αποτελεί μέθοδο επιλογής, όπως διευκρινίζει στο «Βήμα» ο κ. Παλλήκαρης, και αυτό διότι η παρέμβαση που γίνεται είναι μη αναστρέψιμη - το λέιζερ αφαιρεί ιστό για να δημιουργήσει τη νέα καμπυλότητα στην επιφάνεια του κερατοειδούς και αν ο ασθενής δεν ανέχεται το νέο οπτικό του σύστημα δεν είναι δυνατή η επαναφορά στην πρότερη κατάστασή του. Θα έλεγε κάποιος ότι η ίδια διαδικασία ακολουθείται και στη μυωπία, οπότε ποια η διαφορά με την παρέμβαση με λέιζερ στην πρεσβυωπία; Ο καθηγητής απαντά ότι «στη μυωπία ο στόχος είναι πιο συγκεκριμένος και το προφίλ της επιφάνειας του κερατοειδούς πιο ομοιόμορφο λόγω της διόρθωσης. Αν λοιπόν κάποιος υπό ή υπέρ διορθώσει το πρόβλημα, είναι εύκολο να γίνει συμπληρωματική επέμβαση χωρίς να δημιουργείται πρόβλημα συνεργασίας των οφθαλμών. Στις πρεσβυωπικές διορθώσεις υπάρχει ο κίνδυνος εμφάνισης συνθετικών οπτικών φαινομένων, κάτι που δεν συμβαίνει με τη μυωπία». 3. Ενδοφακοί Από τον καταρράκτη στην πρεσβυωπία Οι ενδοφακοί άλλαξαν το τοπίο στην αντιμετώπιση του καταρράκτη, μιας πάθησης που αφορά θόλωση του κρυσταλλοειδούς φακού του ματιού και αποτελεί «μάστιγα» στις μεγάλες ηλικίες στερώντας τους ποιότητα ζωής - σύμφωνα με μελέτες η συχνότητα του καταρράκτη σε ανθρώπους ηλικίας 65 ως 74 ετών είναι 50% ενώ αυξάνεται σε 70% σε ηλικίες άνω των 75 ετών. Ο αναπληρωτής καθηγητής Οφθαλμολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης κ. Μιλτιάδης Τσιλιμπάρης σημειώνει ότι «η επέμβαση του καταρράκτη στην οποία ο θολός κρυσταλλοειδής φακός του οφθαλμού αντικαθίσταται από έναν τεχνητό ενδοφθάλμιο φακό αποτελεί μια από τις αρχαιότερες και πιο συχνά εκτελούμενες χειρουργικές πράξεις σε ολόκληρο τον κόσμο». Τον τελευταίο μισό αιώνα η επέμβαση αυτή με την πρόοδο της χειρουργικής και της τεχνολογίας έχει μετατραπεί από μια τραυματική διαδικασία που κατέληγε στην εμφύτευση ενός απλού ενδοφθάλμιου φακού σε μια ελάχιστα παρεμβατική πράξη η οποία συνεπικουρούμενη από την υψηλή τεχνολογία έχει τη δυνατότητα να αποκαθιστά όχι μόνο τη θόλωση του φακού αλλά και τη συνολική διαθλαστική κατάσταση του οφθαλμού, εξηγεί ο καθηγητής. «Σήμερα η επέμβαση του καταρράκτη γίνεται μέσω μιας πολύ μικρής τομής που δεν χρειάζεται ράμματα. Η ακρίβεια των συσκευών που χρησιμοποιούνται για τον θρυμματισμό του θολωμένου κρυσταλλοειδούς φακού έχει ελαχιστοποιήσει τη μετεγχειρητική φλεγμονή με αποτέλεσμα τις περισσότερες φορές ο ασθενής να μπορεί να επιστρέψει στις δραστηριότητές του πολύ σύντομα μετά την επέμβαση. Επιπλέον, οι τεράστιες πρόοδοι στον τομέα των υλικών και των οπτικών χαρακτηριστικών των ενδοφθάλμιων φακών έχουν οδηγήσει σε θεαματικά αποτελέσματα όπως είναι οι ενδοφακοί που διορθώνουν τον αστιγματισμό, οι ενδοφακοί που απορροφούν την υπεριώδη ηλιακή ακτινοβολία καθώς και οι διπλεστιακοί / πολυεστιακοί ενδοφακοί για τη διόρθωση της πρεσβυωπίας παράλληλα με τη διόρθωση του υπάρχοντος διαθλαστικού σφάλματος». Μάλιστα η μέθοδος της τοποθέτησης μικροσκοπικών ενδοκερατοειδικών βιοσυμβατών ενδοφακών για την πρεσβυωπία παρουσιάζεται αυτές τις ημέρες από τον κ. Παλλήκαρη στην Ινδία. Οπως αναφέρει ο καθηγητής «πρόκειται για μια τεχνολογία που άρχισε να εφαρμόζεται πειραματικά εδώ και περίπου τέσσερα χρόνια με αφετηρία την Ελλάδα και σήμερα βρίσκεται σε διαδικασία έγκρισης από την αρμόδια υπηρεσία των ΗΠΑ (FDA), ενώ έχει ήδη λάβει CEmark και εφαρμόζεται σε πολλές χώρες. Η εταιρεία που κατασκευάζει τα μικροενθέματα είναι αμερικανική και επέλεξε το Πανεπιστήμιο Κρήτης για να διεξαγάγει τις μελέτες σχετικά με αυτά. Εχουν ήδη ολοκληρωθεί δυο μεγάλα πειραματικά πρωτόκολλα και έχουν εκπονηθεί δύο διατριβές επάνω στο συγκεκριμένο θέμα». ΕΚΦΥΛΙΣΗ ΩΧΡΑΣ ΚΗΛΙΔΟΣ Η φαρέτρα των φαρμάκων Είναι ένας από τους μεγαλύτερους εχθρούς των ματιών του παγκόσμιου πληθυσμού, καθώς αποτελεί την κύρια αιτία τύφλωσης ηλικιωμένων ατόμων στον δυτικό κόσμο. Και μπορεί το μέλλον να δείχνει «φουτουριστικές» θεραπείες όπως οι βλαστοκυτταρικές για την αντιμετώπιση της εκφύλισης της ωχράς κηλίδος, περί ης ο λόγος, ωστόσο μέχρι στιγμής η «φαρέτρα» της αντιμετώπισης της νόσου είναι φαρμακευτική. Οπως εξηγεί μιλώντας στο «Βήμα» ο κ. Αλέξανδρος Χαρώνης, χειρουργός οφθαλμίατρος, εξειδικευμένος στις παθήσεις του αμφιβληστροειδούς, «η εκφύλιση της ωχράς κηλίδος έχει δύο μορφές, την υγρή και την ξηρά. Το 90% των ασθενών εμφανίζει την ξηρά μορφή και το 10% την υγρή, ωστόσο σε ό,τι αφορά τη βαρύτητα της πάθησης η υγρή μορφή, η οποία χαρακτηρίζεται από εμφάνιση παθολογικών νεοαγγείων στους οφθαλμούς, είναι εκείνη που στην πλειονότητα των περιπτώσεων συνδέεται με σοβαρή απώλεια όρασης». Η πάθηση ξεκινά συνήθως ως ξηρού τύπου και υπάρχει μετάπτωσή της στην υγρή μορφή. Σε ό,τι αφορά την ξηρά μορφή, η θεραπευτική αντιμετώπιση περιλαμβάνει συμπληρώματα διατροφής (βιταμίνες, αντιοξειδωτικοί παράγοντες), η οποία έχει φανεί πως επιβραδύνει στο 15%-25% των περιπτώσεων τη μετάπτωση της νόσου προς την υγρή μορφή (ίσως και την εξέλιξη της ξηράς μορφής προς πιο προχωρημένα στάδια). Πάντως πριν από μερικούς μήνες παρουσιάστηκε στο πλαίσιο τόσο του αμερικανικού όσο και του ευρωπαϊκού συνεδρίου οφθαλμολογίας για πρώτη φορά ένα φάρμακο που προσφέρει επιβράδυνση της εξέλιξης της νόσου. Πρόκειται για ένα μονοκλωνικό αντίσωμα (lampalizumab) που ενίεται άπαξ μηνιαίως και έδωσε ενθαρρυντικά αποτελέσματα σε δοκιμές φάσης ΙΙ (περνά τώρα στην τελική φάση δοκιμών). Πάντως δεν έχει ως σήμερα βρεθεί φάρμακο που να οδηγεί σε αναστροφή της εκφύλισης της ωχράς κηλίδος ξηράς μορφής. Στην υγρή μορφή η «χρυσή σταθερά» σε ό,τι αφορά τη θεραπεία είναι το φάρμακο ranidizumab (εμπορική ονομασία Lucentis της εταιρείας Νοvartis), το οποίο ήταν το πρώτο εγκεκριμένο τμήμα μονοκλωνικού αντισώματος για οφθαλμική χρήση. Πρόκειται για ένα φάρμακο που συνήθως εγχέεται άπαξ μηνιαίως και έχει δώσει πολύ καλά αποτελέσματα από το 2006, οπότε και πρωτοεμφανίστηκε, ως σήμερα - σύμφωνα με στοιχεία, στο 90%-95% των ασθενών προσφέρει σταθεροποίηση της όρασης, ενώ στο 40% βελτίωσή της. Το ranidizumab φαίνεται να έχει ευρύ πεδίο θεραπευτικής εφαρμογής στους οφθαλμούς - δεν είναι τυχαίο ότι πριν από μερικούς μήνες έλαβε στην ΕΕ νέα ένδειξη και για την αντιμετώπιση ασθενών με οπτική δυσλειτουργία που οφείλεται σε δευτεροπαθή χοριοειδική νεοαγγείωση από παθολογική μυωπία. Τον Νοέμβριο του 2011 η αρμόδια Υπηρεσία Τροφίμων και Φαρμάκων των ΗΠΑ (FDA) - και έναν χρόνο αργότερα η αντίστοιχη ευρωπαϊκή αρχή ΕΜΑ - έδωσε το «πράσινο φως» για την κυκλοφορία ενός άλλου anti-VEGF φαρμάκου (aflibercept, Eylea της εταιρείας Bayer). Πρόκειται για μια πρωτεΐνη σύντηξης που σε κλινικές μελέτες φάνηκε εξίσου αποτελεσματική με το Lucentis. Πάντως στη χώρα μας το συγκεκριμένο φάρμακο δεν θεωρείται πρώτης επιλογής και γίνεται ειδική παραγγελία του μόνο όταν οι ασθενείς δεν ανταποκρίνονται στην πρώτης γραμμής θεραπεία. Το μέλλον δείχνει ακόμη περισσότερα όπλα στη φαρέτρα των ειδικών. Στο αμερικανικό συνέδριο οφθαλμολογίας τον περασμένο Αύγουστο αναφέρθηκε πως όταν ένα νέο φάρμακο, το Fovista, χορηγείται ταυτοχρόνως με τα anti-VEGF φάρμακα μπορεί να προσφέρει καλύτερα αποτελέσματα στους ασθενείς. Αυτό έδειξαν δοκιμές φάσης ΙΙ, ενώ αναμένεται η τελική φάση δοκιμών. Οσο για την ακτινοθεραπεία - συγκεκριμένα έναν νέο τρόπο στερεοτακτικής ακτινοβολίας που διατίθεται σε κάποια κέντρα του εξωτερικού - αυτή, σύμφωνα με τον κ. Χαρώνη, μειώνει λίγο τον αριθμό των απαιτούμενων ενέσεων φαρμάκων που χρειάζονται οι ασθενείς τη στιγμή που το κόστος της είναι αρκετές χιλιάδες ευρώ. Οι φωτεινές υποσχόμενες τεχνικές Βλαστοκύτταρα, γονιδιακή θεραπεία, εμφυτεύματα, γενικότερα οι τεχνικές αιχμής της ιατρικής έρευνας συχνά βρίσκουν την πρώτη τους εφαρμογή στα μάτια μας. Οχι μόνο γιατί είναι ένα όργανο πολύτιμο, αλλά και γιατί είναι εύκολα προσβάσιμο: μια πύλη του οργανισμού 4. Εμφυτεύματα Φως στο απόλυτο σκοτάδι Μπορεί ένα μικροσκοπικό τσιπ να χαρίσει το φως σε αυτούς που το έχουν χάσει; Και όμως μπορεί. «Φωτεινά» εμφυτεύματα έχουν ήδη τοποθετηθεί σε ανθρώπους που ήταν ουσιαστικώς τυφλοί επιτρέποντάς τους να δουν (έστω και με άλλο, διαφορετικό μάτι) τον κόσμο που τους περιβάλλει. Δύο τέτοια εμφυτεύματα που διαφέρουν μεταξύ τους έχουν τοποθετηθεί σε ασθενείς με επιτυχία. Και τα δύο προορίζονται για άτομα με μελαγχρωστική αμφιβληστροειδοπάθεια, μια γενετική, εκφυλιστική και ανίατη νόσο των οφθαλμών, η οποία εκτιμάται ότι έχει πλήξει 1,5 εκατομμύρια άτομα παγκοσμίως, εκ των οποίων 200.000 σε Ευρώπη και ΗΠΑ. Στη συγκεκριμένη ασθένεια οι φωτοϋποδοχείς (ραβδία και κωνία) του αμφιβληστροειδούς χιτώνα του ματιού πεθαίνουν. Καθώς ο αμφιβληστροειδής σταδιακά εκφυλίζεται χάνει την ικανότητα μετάδοσης εικόνων στον εγκέφαλο με αποτέλεσμα την απώλεια της όρασης. Ο «Αργος» Το πρώτο και παλαιότερο από τα δύο εμφυτεύματα είναι το Argus II της αμερικανικής εταιρείας Second Sight, το οποίο «γεννήθηκε» το 2008. Σήμερα 85 άνθρωποι σε όλον τον κόσμο «φορούν» το σύστημα (οι 56 εξ αυτών στην Ευρώπη), όπως ανέφερε στο «Βήμα» ο αντιπρόεδρος της εταιρείας Second Sight για την Ευρώπη Γκρεγκουάρ Κοζαντέ. Στην Ελλάδα, σύμφωνα με τον δρα Κοζαντέ, μέχρι στιγμής δεν έχουν γίνει τέτοιου είδους επεμβάσεις, ωστόσο η εταιρεία βρίσκεται σε επαφή με δύο ιδιωτικά κέντρα, ένα στην Αθήνα και ένα στη Θεσσαλονίκη, προκειμένου να ξεκινήσει πιθανή συνεργασία. Βέβαια πρέπει να σημειώσουμε ότι μέσα σε αυτό το «κλειστό παγκόσμιο κλαμπ» ασθενών που βρήκαν το φως τους χάρη στο «βιονικό μάτι» της Second Sight μπήκε ήδη από το 2009 ένας Ελληνας των ΗΠΑ (η ιστορία του παρουσιάστηκε στο «Βήμα της Κυριακής» στις 26.6.2011 σε άρθρο με τίτλο «Ο "Αργος" που ξαναδίνει το φως»). Το Αrgus II αποτελείται από μια μικροσκοπική κάμερα που βρίσκεται σε ειδικά γυαλιά τα οποία φορά ο ασθενής - η κάμερα συλλαμβάνει τις εικόνες και τις μετατρέπει σε ηλεκτρικά σήματα. Τα σήματα αποστέλλονται σε μια συστοιχία 60 ηλεκτροδίων η οποία έχει εμφυτευθεί επάνω στον αμφιβληστροειδή του ασθενούς. Τα οπτικά σήματα «ταξιδεύουν» στο οπτικό νεύρο και στη συνέχεια στον εγκέφαλο έχοντας προηγουμένως περάσει από μια ειδική μικρή συσκευή επεξεργασίας που φορά ο ασθενής στη ζώνη του (Vision Processing Unit, VPU) και η οποία δουλεύει με μπαταρία. Ο δρ Κοζαντέ τονίζει ότι το εμφύτευμα προορίζεται για άτομα που ουσιαστικώς είναι τυφλά. «Δεν τους προσφέρει σε καμία περίπτωση τέλεια όραση ούτε αυτό που ονομάζουμε "φυσιολογική όραση", αφού οι ασθενείς βλέπουν κάποια φωτεινά σήματα που μαθαίνουν να μεταφράζουν. Ωστόσο τους χαρίζει ανεξαρτησία. Σύμφωνα με τα στοιχεία μας, το 30% εξ αυτών έχουν μια κάποια ικανότητα ανάγνωσης, ενώ συνολικά το 75% είναι σε θέση να δει την άκρη του πεζοδρομίου και τις διαγραμμισμένες διαβάσεις στους δρόμους, να προσανατολιστεί και να κινείται πιο άνετα. Οι ασθενείς συνεχίζουν να χρειάζονται μπαστούνι αλλά πηγαίνουν πιο μακριά, πιο γρήγορα και με μεγαλύτερη ασφάλεια. Το σημαντικότερο όλων είναι ότι οι άνθρωποι αυτοί "επανασυνδέονται" με τον κόσμο και βελτιώνουν την ποιότητα ζωής τους». Alpha IMS, ευρωπαϊκό και εξελιγμένο Το δεύτερο εμφύτευμα το οποίο «ξεφορτώνεται» τα υπόλοιπα... αξεσουάρ τα οποία χρειάζεται το Argus είναι ευρωπαϊκής «καταγωγής». Δημιουργήθηκε το 2010 στη Γερμανία και αποτελεί «τέκνο» της συνεργασίας του Πανεπιστημίου του Τίμπινγκεν και της εταιρείας Retina Implant. Η διαφορά αυτού του εμφυτεύματος είναι ότι τοποθετείται κάτω από τον αμφιβληστροειδή μέσα στην ωχρά κηλίδα - το Argus τοποθετείται επάνω του - και έτσι δεν απαιτεί τη χρήση κάμερας, γυαλιών, ούτε της συσκευής επεξεργασίας που ο ασθενής φορά στη ζώνη του. Το Alpha IMS έχει διαστάσεις 3Χ3 χιλιοστά και αποτελείται από 1.500 ηλεκτρόδια. Η ηλεκτρική ενέργεια που χρειάζεται το σύστημα για να λειτουργήσει παρέχεται μέσω μικροσκοπικών πηνίων που τοποθετούνται κάτω από το δέρμα. Οπως εξηγεί στο «Βήμα» εκπρόσωπος της εταιρείας Retina Implant, «τα ηλεκτρόδια του εμφυτεύματος απορροφούν το φως που εισέρχεται στο μάτι μετατρέποντάς το σε ηλεκτρικούς παλμούς που ενεργοποιούν τα υγιή εναπομείναντα νεύρα του αμφιβληστροειδούς. Το σήμα στη συνέχεια μεταφέρεται στον εγκέφαλο μέσω του οπτικού νεύρου οδηγώντας σε καλύτερη όραση». Το συγκεκριμένο τσιπ έλαβε πρόσφατα έγκριση στην Ευρωπαϊκή Ενωση (συγκεκριμένα τον Ιούλιο του 2013) και αρχίζει να διατίθεται στα κράτη-μέλη. Πριν από την έγκρισή του τοποθετήθηκε σε 36 ασθενείς με μελαγχρωστική αμφιβληστροειδοπάθεια πολύ προχωρημένου σταδίου στη Γερμανία, στη Βρετανία και στην Ασία. Τα αποτελέσματα των δοκιμών δημοσιεύθηκαν το 2010 και το 2013 στην επιθεώρηση «Proceedings of the Royal Society B». Σύμφωνα με αυτά, αρκετοί ασθενείς ανέφεραν βελτίωση της όρασής τους σε επίπεδο ώστε να αναγνωρίζουν και να πιάνουν αντικείμενα (μικρά όσο ένα κινητό τηλέφωνο ή ένα ποτήρι), να διαβάζουν σήματα και να μπορούν να συνδυάζουν γράμματα και λέξεις κατακτώντας ως έναν βαθμό την ικανότητα ανάγνωσης. Στις ΗΠΑ ξεκινούν το επόμενο διάστημα κλινικές δοκιμές του εμφυτεύματος, το οποίο, σύμφωνα με την κατασκευάστρια εταιρεία, προσφέρει πολύ μεγαλύτερη ευκρίνεια εικόνας χάρη στα 1.500 ηλεκτρόδιά του (σε σύγκριση με τα 60 του Argus). Πάντως ειδικοί αναφέρουν ότι το τελικό αποτέλεσμα που παρέχουν τα δύο εμφυτεύματα είναι παρόμοιο καθώς, όπως λένε, οι τεχνολογίες του είδους βρίσκονται ακόμη στο στάδιο της... αφηρημένης τέχνης και πρέπει να περάσουν στις... λεπτομέρειες. Βιονικός φακός από την Κρήτη Και τώρα ένα εμφύτευμα με «καταγωγή» ελληνική. Είναι «παιδί» του καθηγητή Οφθαλμολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης και διευθυντή του Ινστιτούτου Οπτικής και Ορασης του Πανεπιστημίου κ. Ιωάννη Παλλήκαρη και, αν όλα πάνε καλά, σύμφωνα με τον καθηγητή, θα λάβει ευρωπαϊκή έγκριση ως το 2015. Οπως σημειώνει στο «Βήμα» ο καθηγητής, «ο βιονικός φακός μας βρίσκεται σε διαδικασία προκλινικών εφαρμογών. Εχει εξελιχθεί σε τρία στάδια: το πρώτο που ολοκληρώθηκε με επιτυχία αφορούσε την πρόληψη της δημιουργίας δευτερογενούς καταρράκτη - κύριο πρόβλημα στους σημερινούς προσαρμοστικούς φακούς -, το δεύτερο αφορούσε τον σχεδιασμό και την κατασκευή μικροεκμαγείων, καθώς και την επιλογή κατάλληλων βιοσυμβατών υλικών, και έληξε επίσης επιτυχώς, και το τρίτο, που βρίσκεται σε τελική φάση, αφορά την οριστικοποίηση της οπτικής του συστήματος». Τα πρώτα μοντέλα του βιονικού φακού έχουν κατασκευαστεί στις ΗΠΑ με ειδικά βιοϋλικά και έχουν εμφυτευθεί εδώ και τρία χρόνια σε ανθρώπινους οφθαλμούς με εξαιρετική επιτυχία και πλήρη αναστολή του δευτερογενούς καταρράκτη, λέει ο κ. Παλλήκαρης και προσθέτει: «Η εκτίμησή μου είναι ότι το τελικό προϊόν θα κυκλοφορήσει στην αγορά με CE-mark στο τέλος του 2015. Ηδη έχουν ενδιαφερθεί μεγάλες εταιρείες για την κατασκευή του, κυρίως από τις ΗΠΑ». 5. Γονιδιακές θεραπείες Ιδανικές για σπάνιες παθήσεις Μέσα σε μια επταετία οι γονιδιακές θεραπείες για τα μάτια έχουν να επιδείξουν αποτελέσματα τα οποία θα φαίνονταν να ανήκουν στη... σφαίρα του ονείρου είκοσι χρόνια πριν. Οι θεραπείες του είδους, οι οποίες βρίσκονται όλες σε πειραματικό στάδιο, εφαρμόζονται σε πρώτη φάση σε οφθαλμικές παθήσεις που έχουν γενετική βάση με στόχο την αντικατάσταση του ελαττωματικού γονιδίου που ενοχοποιείται για την πάθηση από ένα υγιές γονίδιο (στις μεθόδους που έχουν εφαρμοστεί ως τώρα ως «όχημα μεταφοράς» του υγιούς γονιδίου στον οργανισμό χρησιμοποιούνται αβλαβείς ιοί). Προς το παρόν έχουν δώσει αποτελέσματα εναντίον σπάνιων νόσων του αμφιβληστροειδούς, οι οποίες όμως προκαλούν τύφλωση και δεν έχουν αυτή τη στιγμή άλλη θεραπεία. Το μεγάλο «στοίχημα» για τους ειδικούς είναι ωστόσο να κατορθώσουν να περάσουν και σε πιο διαδεδομένες παθήσεις όπως η αμφισβληστροειδοπάθεια που συνδέεται με τον διαβήτη ή η ηλικιακή εκφύλιση της ωχράς κηλίδος. Πρώτος στόχος η LCA Οι πρώτες κλινικές δοκιμές «οφθαλμολογικής» γονιδιακής θεραπείας ξεκίνησαν το 2007 στο Οφθαλμολογικό Νοσοκομείο Moorefields στο Λονδίνο σε 12 ασθενείς με συγγενή αμαύρωση Leber (LCA) - μια σοβαρή κληρονομική νόσο που οδηγεί σε τύφλωση και η οποία έχει συσχετισθεί με μεταλλάξεις σε διάφορα γονίδια που κωδικοποιούν για την παραγωγή πρωτεϊνών που εμπλέκονται σε διαφορετικές λειτουργίες του ματιού. Λίγο αργότερα δύο αντίστοιχες δοκιμές, πάντα σε ισάριθμους ασθενείς και ξεκινώντας από το ένα μάτι, άρχισαν να διεξάγονται στις Ηνωμένες Πολιτείες, στα πανεπιστήμια της Πενσιλβάνια και της Φλόριδας. Στα πρώτα αποτελέσματα που δημοσιεύθηκαν έναν χρόνο αργότερα οι ασθενείς ανέφεραν βελτίωση της όρασής τους από το ένα μάτι. Τέσσερα χρόνια αργότερα, το 2012, και αφού η θεραπεία εφαρμόστηκε και στο δεύτερο μάτι, οι εθελοντές μπορούσαν να βλέπουν το φως, να ξεχωρίζουν το περίγραμμα των αντικειμένων ακόμη και με ελλιπή φωτισμό, να διαβάζουν μεγάλα γράμματα και να διακρίνουν τα πρόσωπα των οικείων τους. Σήμερα περίπου δέκα ακόμη αντίστοιχες δοκιμές για τη θεραπεία της συγγενούς αμαύρωσης Leber διεξάγονται στις Ηνωμένες Πολιτείες και στην Ευρώπη, ενώ οι αρχικοί εμπνευστές της εξετάζουν τρόπους βελτίωσής της. «Αυτή τη στιγμή μελετούμε ένα βελτιωμένο όχημα μεταφοράς των γονιδίων το οποίο θα προσφέρει μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα της θεραπείας» λέει μιλώντας στο «Βήμα» ο καθηγητής στο University College του Λονδίνου Τζέιμς Μπέινμπριτζ, ο οποίος είναι επικεφαλής της γονιδιακής δοκιμής στο Moorefields. «Απώτερος στόχος είναι η χρήση της γονιδιακής θεραπείας και για άλλες κληρονομικές παθήσεις του αμφιβληστροειδούς». Ο αμφιβληστροειδής στο επίκεντρο Στα μέσα του περασμένου μήνα ανακοινώθηκε επίσης ότι έξι ακόμη Βρετανοί άρχισαν να βλέπουν ξανά καλύτερα τον κόσμο χάρη στην εφαρμογή μιας γονιδιακής θεραπείας από γιατρούς του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης. Εδώ οι επιστήμονες στράφηκαν εναντίον μιας άλλης σπάνιας κληρονομικής εκφυλιστικής νόσου του αμφισβληστροειδούς, της χοριοειδερημίας, η οποία αρχίζει να εκδηλώνεται με σταδιακή απώλεια της όρασης στην εφηβεία και καταλήγει στην τύφλωση μετά τα πενήντα. Οι εθελοντές που μετείχαν στη δοκιμή δεν είχαν χάσει παντελώς την όρασή τους - όπως τόνισαν οι ειδικοί, τουλάχιστον ένα τμήμα των κυττάρων-φωτοϋποδοχέων του αμφιβληστροειδούς θα πρέπει να έχει διασωθεί προκειμένου η θεραπεία να έχει αποτέλεσμα -, αντιμετώπιζαν όμως ήδη σημαντική μείωσή της. Μετά τη θεραπεία είδαν βελτίωση τόσο ως προς την ευαισθησία στο φως όσο και ως προς την οξύτητα της όρασης. Παράλληλα ένα νέο κεφάλαιο στην πορεία των γενετικών θεραπειών αρχίζει να γράφεται αυτή τη στιγμή στη Γαλλία, όπου οι ερευνητές στρέφουν τις προσπάθειές τους στο οπτικό νεύρο: μια δοκιμή για την αντιμετώπιση της κληρονομικής οπτικής νευροπάθειας Leber (NOHL), μιας επίσης σπάνιας νόσου που σκοτώνει επιλεκτικά τα κύτταρα του αμφιβληστροειδούς και προκαλεί ατροφία του οπτικού νεύρου οδηγώντας σε τύφλωση, ξεκινά στο Ινστιτούτο Ορασης στο Παρίσι. Φιλοδοξία των ερευνητών σε όλον τον κόσμο παραμένει πάντως η περαιτέρω διεύρυνση της γενετικής θεραπευτικής προσέγγισης σε παθήσεις που πλήττουν μεγάλο τμήμα του πληθυσμού, όπως η ηλικιακή εκφύλιση της ωχράς κηλίδος ή η διαβητική αμφιβληστροειδοπάθεια. Οσον αφορά την πρώτη, μια ιδέα που εξετάζεται θεωρητικά είναι η χρήση των γονιδίων με σκοπό τη χημική «ενίσχυση» των κυττάρων του αμφιβληστροειδούς ώστε να αυτοθεραπεύονται. Ενα υποψήφιο γονίδιο έχει κριθεί ασφαλές σε αμερικανικές δοκιμές το 2006, ενώ άλλα τρία βρίσκονται υπό εξέταση σε δοκιμές στις ΗΠΑ και στην Αυστραλία, απέχουμε όμως ακόμη πάρα πολύ από τον πλήρη σχεδιασμό μιας τέτοιας θεραπείας. Στο πεδίο της διαβητικής αμφισβληστροειδοπάθειας, η οποία χαρακτηρίζεται από μικροαιμορραγίες στον αμφιβληστροειδή και αποτελεί την κύρια αιτία τύφλωσης πριν από τα 50 στον ανεπτυγμένο κόσμο, οι μεγάλες ελπίδες έρχονται από το Πανεπιστήμιο της Φλόριδας. Πειράματα που έγιναν σε ζώα από ερευνητές με επικεφαλής τον Κουχόνγκ Λι έδειξαν ότι η εισαγωγή δύο γονιδίων που κωδικοποιούν για πρωτεΐνες που «μπλοκάρουν» τον σχηματισμό αιμοφόρων αγγείων «μπλόκαρε» επίσης την εμφάνιση μιας μορφής αμφιβληστροειδοπάθειας. Για να μπορούμε να μιλάμε όμως για πραγματικά αποτελέσματα θα πρέπει να αναμένουμε την εφαρμογή της μεθόδου και σε ανθρώπους. 6. Βλαστοκύτταρα Θεραπείες και επούλωση τραυμάτων Μάτια που «ξανανιώνουν» έπειτα από ένεση βλαστικών κυττάρων; Μια τέτοια προοπτική θα έμοιαζε με σενάριο επιστημονικής φαντασίας πριν από λίγα χρόνια. Ωστόσο σήμερα η επιστημονική φαντασία και επιμονή έχουν ήδη οδηγήσει σε κλινικές δοκιμές της διαδικασίας σε ανθρώπους και οι πρώτοι ασθενείς δηλώνουν ότι εμφάνισαν βελτίωση της όρασής τους. Ιδού η φιλοσοφία της θεραπείας: ένα κύτταρο των ματιών εμφανίζει βλάβη ή έχει καταστραφεί πλήρως. Η λύση είναι η αντικατάστασή του από ένα άλλο κύτταρο το οποίο έχει καλλιεργηθεί στο εργαστήριο. «Μαγιά» αυτής της καλλιέργειας είναι τα εμβρυϊκά βλαστικά κύτταρα στα οποία στράφηκαν εδώ και αρκετά χρόνια οι ερευνητές καθώς αποτελούν τα πιο πολυδύναμα κύτταρα του οργανισμού, ικανά να μετατραπούν σε πλήθος διαφορετικών ιστών του. Ωχρά κηλίδα και νόσος Stargardt Η δεύτερη δοκιμή παγκοσμίως που αφορούσε έγχυση εμβρυϊκών βλαστικών κυττάρων σε ανθρώπους διεξήχθη σε δύο ασθενείς στις ΗΠΑ με σοβαρές νόσους των οφθαλμών από ειδικούς του Οφθαλμολογικού Ινστιτούτου Jules Stein στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Λος Αντζελες (η πρώτη αφορούσε άτομα με τραυματισμούς του νωτιαίου μυελού αλλά διεκόπη πρόωρα, για οικονομικούς όμως λόγους). Τον Ιούλιο του 2011 ειδικοί του Jules Stein ενέχυσαν κύτταρα του αμφιβληστροειδούς - συγκεκριμένα κύτταρα του μελάγχρου επιθηλίου που βοηθούν τους φωτοϋποδοχείς του ματιού να μετατρέψουν το φως σε όραση και καταστρέφονται στην περίπτωση νόσων της ωχράς κηλίδος - τα οποία είχαν προέλθει από ανθρώπινα εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα στα μάτια δύο γυναικών που εμφάνιζαν νόσους οι οποίες οδηγούσαν σταδιακώς σε τύφλωση. Η θεραπεία αναπτύχθηκε από την αμερικανική εταιρεία Advanced Cell Technology (ΑCT) και οι επιστήμονες ενέχυσαν 50.000 κύτταρα σε κάθε μάτι των δύο ασθενών. Η μία εξ αυτών, η 78χρονη Σου Φρίμαν, είχε διαγνωσθεί πριν από περίπου 15 έτη με ηλικιακή εκφύλιση ωχράς κηλίδος, ενώ η δεύτερη (με το ψευδώνυμο Ρόζμαρι καθώς δεν ήθελε να αποκαλύψει το πραγματικό της όνομα για να προστατεύσει την ιδιωτικότητά της) «πάλευε» επί 20 έτη με τη νόσο Stargardt (τη συχνότερη μορφή δυστροφίας της ωχράς κηλίδος που έχει γενετική βάση, εμφανίζεται σε πολύ μικρή ηλικία - μεταξύ 10 και 20 ετών - και πλήττει ως και 100.000 άτομα σε Ευρώπη και Βόρεια Αμερική). Τον Ιανουάριο του 2012 στην ιατρική επιθεώρηση «The Lancet» δημοσιεύθηκαν τα πρώτα αποτελέσματα σχετικά με την πορεία των δύο εθελοντριών. Σύμφωνα με αυτά, δεν είχαν εμφανιστεί παρενέργειες από τη θεραπεία, ενώ οι ασθενείς δήλωσαν και μικρή βελτίωση της όρασης. Παράλληλα εξετάσεις έδειξαν ότι τα κύτταρα είχαν ενσωματωθεί στον ιστό των ματιών, δεν είχαν μεταναστεύσει εκτός των οφθαλμών ούτε είχαν δημιουργήσει όγκους. Περισσότερο φως και χρώμα Η μελέτη συνεχίζεται σε διαφορετικά κέντρα στις ΗΠΑ, ενώ στην Ευρώπη η πρώτη αντίστοιχη έγκριση θεραπείας με εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα δόθηκε το 2012. Ειδικοί του Οφθαλμολογικού Νοσοκομείου Moorefields, σε συνεργασία και πάλι με την εταιρεία ACT και με επικεφαλής τον καθηγητή Τζέιμς Μπέινμπριτζ, ξεκίνησαν δοκιμή σε 12 ασθενείς με νόσο Stargardt. Οπως ανέφερε ο καθηγητής Μπέινμπριτζ στο «Βήμα», «πρόκειται για μια πρώιμη φάση δοκιμών στην οποία αξιολογούμε την ασφάλεια της θεραπείας και όχι την αποτελεσματικότητά της - διερευνούμε αν τα κύτταρα θα επιβιώσουν στα μάτια των ασθενών χωρίς προβλήματα. Τα στοιχεία που έχουμε από αυτά τα περίπου δύο χρόνια δείχνουν ότι η βλαστοκυτταρική θεραπεία είναι καλά ανεκτή χωρίς να προκαλεί σοβαρές παρενέργειες - οι κυριότερες ήταν η κόπωση και η ναυτία. Παράλληλα δεν έχουν ευτυχώς καταγραφεί περιπτώσεις καρκίνου, κάτι που αποτελεί πραγματικό φόβο σε ό,τι αφορά τη χρήση εμβρυϊκών βλαστικών κυττάρων, ωστόσο πρέπει να παρέλθει μεγαλύτερο χρονικό διάστημα ώστε να εξαγάγουμε ασφαλή συμπεράσματα». Ρωτήσαμε τον καθηγητή αν, παρότι στη συγκεκριμένη φάση δεν ελέγχθηκε η αποτελεσματικότητα της θεραπείας, έχει σκιαγραφηθεί, έστω και σε κάποιον βαθμό, το τι προσφέρει στους ασθενείς. Οπως μας είπε, «δεν μπορούμε σε αυτή τη φάση να κάνουμε λόγο για αντικειμενική βελτίωση. Πάντως οι ίδιοι οι ασθενείς κάνουν λόγο για καλύτερη ποιότητα ζωής βλέποντας εικόνες με μεγαλύτερη φωτεινότητα και πιο έντονα χρώματα». Ο καθηγητής συμπληρώνει ότι στο κοντινό μέλλον (χωρίς όμως να δέχεται να μπει σε λεπτομέρειες) αναμένονται νέες δοκιμές και για άλλες οφθαλμικές παθήσεις. Επούλωση τραύματος με λίπος! Βλαστοκυτταρικής πρωτοπορίας συνέχεια όμως στο πεδίο των οφθαλμών και μάλιστα με ελληνική χροιά. Ειδικοί του Ινστιτούτου Οπτικής και Ορασης του Πανεπιστημίου Κρήτης σε συνεργασία με το Εργαστήριο Κλινικής Ανοσολογίας του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Ηρακλείου (διευθυντής του Εργαστηρίου ο καθηγητής Ηλίας Καστανάς) πραγματοποίησαν για πρώτη φορά παγκοσμίως μεταμόσχευση αυτόλογων βλαστικών κυττάρων λιπώδους ιστού σε ασθενή με πάθηση στον κερατοειδή. Οπως εξηγεί στο «Βήμα» ο επίκουρος καθηγητής Οφθαλμολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης κ. Γιώργος Κυμιωνής που συμμετείχε στη διαδικασία, η παρέμβαση αφορούσε έναν ασθενή με επιθηλιακό τραύμα στον κερατοειδή το οποίο προήλθε έπειτα από χτύπημα από κλαδί και δεν επουλωνόταν με οποιονδήποτε συμβατικό τρόπο. «Λάβαμε δείγμα λιπώδους ιστού του ασθενούς, απομονώσαμε ενήλικα βλαστικά κύτταρα και εγχύσαμε μερικά εκατομμύρια τέτοια κύτταρα στο μάτι του. Είδαμε ότι το τραύμα επουλώθηκε χωρίς να υπάρχει κανένας κίνδυνος απόρριψης του μοσχεύματος αφού τα κύτταρα ανήκαν στον ίδιο τον λήπτη». Τα ευρήματα αυτά δημοσιεύθηκαν τον Μάρτιο του 2012 στο οφθαλμολογικό επιστημονικό έντυπο «Graefe's Archive for Clinical and Experimental Opthalmology». Η καλή αυτή αρχή δεν είχε πάντως συνέχεια, καθώς, όπως μας πληροφορεί ο κ. Κυμιωνής, η εν λόγω διαδικασία είναι άκρως δύσκολη και με τα ελληνικά μέσα δεν μπορεί - τουλάχιστον αυτή τη στιγμή - να διεξαχθεί σε μεγάλη κλίμακα. Πολυδύναμα από δέρμα στην Ιαπωνία Αλλη μια παγκόσμια πρωτιά αναμένεται αργότερα εφέτος, αυτή τη φορά επί ιαπωνικού εδάφους. Τι αφορά; Διεξαγωγή πιλοτικής μελέτης ασφαλείας σε ασθενείς με εκφύλιση της ωχράς κηλίδος στην οποία θα χρησιμοποιηθούν κύτταρα iPS (induced pluripotent stem cells, πρόκειται για πολυδύναμα κύτταρα που έχουν προκύψει από τον επαναπρογραμματισμό ενηλίκων κυττάρων με προσθήκη των κατάλληλων γονιδίων). Τα iPS, τα οποία «κέρδισαν» το Νομπέλ Ιατρικής το 2012, έχουν παρουσιαστεί τα τελευταία χρόνια ως μια πιο «ηθική» και ασφαλής εναλλακτική σε σύγκριση με τα εμβρυϊκά βλαστοκύτταρα - για τη λήψη των κυττάρων εμβρύων απαιτείται συνήθως η καταστροφή τους, ενώ παράλληλα οι ασθενείς στους οποίους γίνονται εγχύσεις εμβρυϊκών βλαστικών κυττάρων είναι υποχρεωμένοι να λαμβάνουν ανοσοκατασταλτικά φάρμακα προκειμένου να μην απορρίψουν το μόσχευμα, κάτι που δεν συμβαίνει με τις εγχύσεις των iPS τα οποία προκύπτουν από τα ενήλικα κύτταρα του ίδιου του ασθενούς. Ετσι η Μασάγιο Τακαχάσι, επικεφαλής του Εργαστηρίου Αναγέννησης του Αμφιβληστροειδούς στο Κέντρο RIKEN για την Αναπτυξιακή Βιολογία στο Κόμπε της Ιαπωνίας, ετοιμάζεται να χρησιμοποιήσει αυτά τα υποσχόμενα κύτταρα λίαν συντόμως. Οπως αναφέρει η δρ Τακαχάσι στο «Βήμα», η πιλοτική δοκιμή της θα περιλαμβάνει έξι ασθενείς με ηλικιακή εκφύλιση ωχράς κηλίδος υγρής μορφής (πρόκειται για την πιο σπάνια μορφή της νόσου στην Ευρώπη, η οποία όμως «σαρώνει» στην Ιαπωνία - σε κάθε περίπτωση είναι η πιο «βαριά» μορφή σε ό,τι αφορά τον κίνδυνο απώλειας της όρασης). Στο κάθε μάτι θα εγχυθούν περί τα 50.000 κύτταρα του μελάγχρου επιθηλίου του αμφιβληστροειδούς τα οποία θα έχουν προκύψει έπειτα από επαναπρογραμματισμό κυττάρων του δέρματός του (θα ληφθεί δείγμα δέρματος από το χέρι). «Η μελέτη αυτή θα διεξαχθεί σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Βιοϊατρικής Ερευνας και Μεταμοσχεύσεων, που έχει την έδρα του επίσης στο Κόμπε, και η διάρκεια παρακολούθησης των ασθενών θα είναι τριετής. Σε αυτή τη φάση θα διερευνήσουμε την ασφάλεια της διαδικασίας. Αν όλα πάνε καλά, ελπίζω ότι θα εφαρμόσουμε την προσέγγιση και για άλλες παθήσεις των οφθαλμών». Η επικεφαλής της μελέτης δηλώνει πάντως αισιόδοξη για την ασφάλεια της θεραπείας. Οπως λέει, της πιλοτικής μελέτης που σε λίγο ξεκινά προηγήθηκαν πειράματα σε ποντίκια, αρουραίους και πιθήκους και δεν παρατηρήθηκε ογκογένεση σε καμία περίπτωση. Εκτιμά ότι «τα iPS βρίσκονται περίπου δύο δεκαετίες μακριά από την ευρεία κλινική εφαρμογή τους, ωστόσο η δυναμική τους είναι τεράστια». 7. Υπέρηχοι για το γλαύκωμα Μικρότερη φλεγμονή, λιγότερες παρενέργειες Μια καινούργια τεχνική για την αντιμετώπιση του γλαυκώματος εξετάζεται τελευταία σε κλινικές δοκιμές στη Γαλλία. Πρόκειται για μια μέθοδο κυκλο-πηξίας με χρήση υπερήχων υψηλής συχνότητας, η οποία, σύμφωνα με τα αποτελέσματα που έχουν δημοσιευθεί ως τώρα, φαίνεται να αποτελεί μια «βελτιωμένη» εκδοχή της κυκλο-φωτοπηξίας με λέιζερ, που εφαρμόζεται ήδη ευρέως σε όλον τον κόσμο, και στην Ελλάδα. Το γλαύκωμα αποτελεί μια «ύπουλη» πάθηση η οποία συνήθως δεν γίνεται άμεσα αισθητή με συγκεκριμένα συμπτώματα από τον πάσχοντα - μπορεί να καταστρέφει σιγά-σιγά το οπτικό νεύρο χωρίς ο ασθενής να το αντιληφθεί - παρά μόνο όταν έχει αρχίσει να χάνει σε μεγάλο βαθμό την όρασή του. Είναι ενδεικτικό ότι, σύμφωνα με τελευταία μελέτη του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ), περισσότεροι από 200.000 Ελληνες υπολογίζεται ότι πάσχουν από αυτό, εκ των οποίων οι μισοί παραμένουν αδιάγνωστοι. Ο μόνος «σίγουρος» τρόπος για να διαγνωστεί το γλαύκωμα είναι η τακτική μέτρηση της ενδοφθάλμιας πίεσης και η εξέταση του οπτικού νεύρου με βυθοσκόπηση από τον οφθαλμίατρο. «Το γλαύκωμα είναι μια ομάδα νοσημάτων που καταστρέφουν με χαρακτηριστικό τρόπο το οπτικό νεύρο και σε κάθε τύπο γλαυκώματος υπάρχει μια διαφορετική αιτιολογία» λέει μιλώντας στο «Βήμα» ο κ. Γιώργος Μαγκουρίτσας, διευθυντής στην Οφθαλμολογική Κλινική του Νοσοκομείου «Ερυθρός Σταυρός» και πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Γλαυκώματος. «Η μεγάλη πλειονότητα των γλαυκωμάτων αφορά το πρωτοπαθές γλαύκωμα ανοιχτής γωνίας συγκριτικά με τα λεγόμενα δευτεροπαθή γλαυκώματα, τα οποία προκαλούνται από κάποιο άλλο αίτιο, όπως π.χ. ένα τραύμα, ένα αγγειακό επεισόδιο στο μάτι ή μια ενδοφθάλμια φλεγμονή». Στόχος η μείωση της πίεσης Ως χρόνια πάθηση το γλαύκωμα δεν θεραπεύεται, οι ειδικοί όμως προσπαθούν να το αντιμετωπίσουν με μια σειρά μεθόδων με σκοπό τη μείωση της ενδοφθάλμιας πίεσης. Πρώτη επιλογή, για όλους τους τύπους γλαυκώματος, είναι η φαρμακευτική αγωγή, αν όμως αυτή δεν επαρκεί ακολουθούν οι παρεμβατικές μέθοδοι, οι οποίες ποικίλλουν κατά περίπτωση. Ουσιαστικά οι μέθοδοι αυτές ακολουθούν δύο διαφορετικές προσεγγίσεις: η πρώτη είναι η μείωση της ενδοφθάλμιας πίεσης μέσω της παροχέτευσης του υδατοειδούς υγρού, το οποίο παράγεται μέσα στο μάτι και αποτελεί την αιτία της αύξησής της, ενώ η δεύτερη στοχεύει στην καταστροφή της «πηγής παραγωγής» του υδατοειδούς υγρού, δηλαδή του ακτινωτού σώματος του ματιού (ή κυκλικού σώματος, εξ ου και το πρώτο συνθετικό «κυκλο-»). Στις περισσότερες περιπτώσεις πρωτοπαθούς γλαυκώματος ενδείκνυται η πρώτη οδός, η οποία είναι και λιγότερο καταστρεπτική (η πιο διαδεδομένη μέθοδος εδώ είναι η τραμπεκουλεκτομή, η οποία ανοίγει έναν «αυλό» στον βολβό ώστε το υδατοειδές υγρό να παροχετεύεται στο πίσω μέρος του ματιού). Αν και θεωρείται η καλύτερη, η λύση αυτή δεν αποτελεί πάντα τη «χρυσή τομή»: αρκετές φορές ο οργανισμός αντιδρά κλείνοντας τον «αυλό», με αποτέλεσμα το πρόβλημα να επανέρχεται - κάτι το οποίο δυστυχώς ισχύει για όλες τις χειρουργικές επεμβάσεις που εφαρμόζονται στο γλαύκωμα. Ετσι, ως επόμενη επιλογή στις σοβαρές περιπτώσεις χειρουργηθέντος πρωτοπαθούς γλαυκώματος, αλλά και εξαρχής σε ορισμένες περιπτώσεις δευτεροπαθούς γλαυκώματος, οι ειδικοί καταφεύγουν στην άλλη οδό, την καταστροφή του ακτινωτού σώματος. Το πλεονέκτημα αυτής της προσέγγισης είναι ότι δεν γίνεται κάποια τομή στο μάτι. Η παλαιότερη μέθοδος του είδους ήταν η κυκλο-κρυοπηξία, την οποία ακολούθησε η κυκλο-φωτοπηξία με ακτίνες διοδικού λέιζερ: η πρώτη είναι πιο εκτεταμένη και επιθετική, η δεύτερη πιο επιλεκτική και πιο ήπια στην καταστροφή που προκαλείται στο ακτινωτό σώμα. Και εδώ όμως υπάρχουν επιπλοκές, οι οποίες ξεκινούν από την καταστροφή του ακτινωτού σώματος, με κυριότερες την πρόκληση φλεγμονής, καθώς και τη μείωση της όρασης η οποία μπορεί να εμφανισθεί σε κάποιες περιπτώσεις. Με υπερήχους μικρότερη φλεγμονή Για να ξεπεράσει τις επιπλοκές αυτές εδώ και περίπου μία πενταετία η γαλλική εταιρεία EyeTechCare ανέπτυξε μια μέθοδο κυκλο-πηξίας με υπερήχους. Η UC3, όπως την ονομάζει, βρίσκεται ακόμη στο στάδιο των κλινικών δοκιμών σε περίπου δέκα νοσοκομεία στη Γαλλία και έχει εφαρμοστεί σε περισσότερους από 650 ασθενείς. Τα πρώτα αποτελέσματα φαίνεται να είναι ενθαρρυντικά: σύμφωνα με τους συγγραφείς των σχετικών μελετών, η μέθοδος των υπερήχων είναι ηπιότερη από το λέιζερ προκαλώντας λιγότερες παρενέργειες. «Τα πρώτα αποτελέσματα φαίνεται να δείχνουν ότι πρόκειται για μια σχετικά ασφαλή μέθοδο ως προς τη βαρύτητα των επιπλοκών της. Εκτός όμως από την ασφάλεια, η οποία ελέγχεται σχετικά γρήγορα, για να αποδειχθεί αν μια μέθοδος για το γλαύκωμα είναι αποτελεσματική στη ρύθμιση της ενδοφθάλμιας πίεσης θα πρέπει να περάσει αρκετό διάστημα, δύο ή και περισσότερα χρόνια» λέει ο κ. Μαγκουρίτσας. «Θα έλεγα ότι είναι μια υποσχόμενη μέθοδος, την οποία όμως θα πρέπει να αξιολογήσουμε διαχρονικά. Χρειάζονται περισσότερες μελέτες παγκοσμίως, σε περισσότερα άτομα και πιστεύω ότι τουλάχιστον σε πρώτη φάση δεν θα πρέπει να θεωρείται μια μέθοδος πρώτης επιλογής για περιπτώσεις πρωτοπαθούς γλαυκώματος». Ανάλογη θέση εκφράζει ο κ. Ευστάθιος Δετοράκης, καθηγητής Οφθαλμολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. «Αυτή η μέθοδος έχει κάνει πρόσφατα την εμφάνισή της στο κλινικό προσκήνιο και μένει να φανεί τι περισσότερο μπορεί να προσφέρει σε σχέση με τις πιο "παραδοσιακές" κυκλο-καταστρεπτικές τεχνικές» λέει μιλώντας στο «Βήμα», προσθέτοντας ότι μια νέα πειραματική μέθοδος με λέιζερ δοκιμάζεται αυτή τη στιγμή στην Κρήτη. «Στην Οφθαλμολογική Κλινική του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Ηρακλείου έχουμε δοκιμάσει μια τροποποιημένη κυκλο-καταστολή διοδικού λέιζερ με φωτοδυναμική ενεργοποίηση του ακτινωτού σώματος με ενδοφλέβια χορήγηση Verteporfin» αναφέρει. «Η μέθοδος έχει προς το παρόν εφαρμοστεί σε ασθενείς με τελικού σταδίου γλαύκωμα, με ενθαρρυντικά αποτελέσματα ως προς τη μείωση της ενδοφθάλμιας πίεσης και θα μπορούσε να τύχει και ευρύτερης εφαρμογής σε γλαυκωματικούς ασθενείς». Η θεραπεία της σταγόνας Διασύνδεση κολλαγόνου για κερατόκωνο και μυωπία Ονομάζεται διασύνδεση κερατοειδικού κολλαγόνου (collagen cross linking) και είναι μια τεχνική που θεωρείται πλέον «παλιά καραβάνα» (με πιθανές όμως νέες προοπτικές). Η τεχνική αυτή έχει κάνει, σύμφωνα με τους ειδικούς, θαύματα εδώ και αρκετά έτη (είναι γνωστή εδώ και 12 χρόνια παγκοσμίως) σε ό,τι αφορά την αντιμετώπιση του κερατόκωνου, μιας πάθησης που αφορά παραμόρφωση του κερατοειδούς χιτώνα του ματιού οδηγώντας σε σταδιακή έκπτωση της όρασης (με κίνδυνο ακόμη και να απαιτείται μεταμόσχευση του χιτώνα) και η οποία φαίνεται να είναι «ενδημική» στη χώρα μας. Οπως εξηγεί στο «Βήμα» ο επίκουρος καθηγητής Οφθαλμολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης κ. Γιώργος Κυμιωνής, «τη στιγμή που, σύμφωνα με τα παγκόσμια δεδομένα, ο κερατόκωνος "πλήττει" ένα στα 2.000 άτομα, σε μερικές γεωγραφικές περιοχές της χώρας μας η αναλογία μπορεί να είναι 1 προς 200-500. Σε τι οφείλεται αυτό; Φαίνεται να υπάρχει γενετικό υπόβαθρο - έχουμε βρει γενετική προδιάθεση σε έναν στους 10 ασθενείς με κερατόκωνο -, ωστόσο παίζουν και άλλοι παράγοντες ρόλο όπως οι αλλεργίες ή το συχνό τρίψιμο των ματιών». Ο κερατόκωνος εμφανίζεται συνήθως στην εφηβεία και εξελίσσεται ως την ηλικία των 40 ετών. Η τεχνική της διασύνδεσης κολλαγόνου - σημειώνεται ότι ο κερατοειδής είναι κατά κύριο λόγο φτιαγμένος από ίνες κολλαγόνου - αφορά αρχικώς την έγχυση σταγόνων ριβοφλαβίνης (βιταμίνη Β2) στο μάτι και στη συνέχεια την εκπομπή φωτός (πρόκειται για έναν συνδυασμό που οδηγεί σε ενίσχυση του κολλαγόνου του χιτώνα). Η συγκεκριμένη προσέγγιση για την αντιμετώπιση του κερατόκωνου έχει μάλιστα ισχυρή ελληνική υπογραφή καθώς δύο ερευνητικά πρωτόκολλα τυγχάνουν παγκόσμιας αναγνώρισης - πρόκειται για εκείνο των Αθηνών υπό τον καθηγητή του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης κ. Αναστάσιο Κανελλόπουλο και εκείνο της Κρήτης υπό τον κ. Κυμιωνή. Ο κ. Κυμιωνής τονίζει ότι «τα μέχρι στιγμής αποτελέσματα είναι εξαιρετικά καθώς η θεραπεία σταματά την εξέλιξη της νόσου, ενώ αν ο κερατόκωνος εντοπιστεί σε πρόδρομη μορφή μπορεί να υπάρξει και επαναφορά κάποιου ποσοστού της όρασης». Υπογραμμίζεται πάντως ότι η συγκεκριμένη θεραπευτική προσέγγιση δεν καλύπτεται από τα ασφαλιστικά ταμεία και κοστίζει περί τα 1.500 ευρώ για το κάθε μάτι. Η μέθοδος αυτή, «τροποποιημένη» και «εξατομικευμένη», χρησιμοποιήθηκε από τον κ. Κανελλόπουλο και την ομάδα του σε συνεργασία με την Κλινική Κλίβελαντ στις ΗΠΑ για πρώτη φορά παγκοσμίως με στόχο τη διόρθωση και μικρών βαθμών μυωπίας, υπερμετρωπίας και αστιγματισμού, ακόμη και ανώμαλου (περίπου ως 2 βαθμούς). Οπως ανέφερε ο κ. Κανελλόπουλος στο «Βήμα», «για περισσότερα από 10 χρόνια επεξεργαζόμαστε και βελτιώνουμε τις εφαρμογές της διασύνδεσης. Εχουμε πρόσφατα αποκτήσει την ικανότητα να επεξεργαζόμαστε κατάλληλα το φως ώστε να το προβάλλουμε στο μάτι του κάθε ασθενούς εξατομικευμένα, ανάλογα με τη δομή του κερατοειδούς του, με αποτέλεσμα να αλλάζουμε μέσω των διαφορετικών επιπέδων διασύνδεσης κολλαγόνου που επιτυγχάνουμε και τη διαθλαστική ιδιότητά του». Η όλη διαδικασία κατά τον ειδικό διαρκεί 15 λεπτά και μέχρι στιγμής δεν φαίνεται να προκαλεί παρενέργειες - οι ασθενείς έχουν μόνο αίσθηση άμμου στα μάτια την πρώτη ημέρα μετά την εφαρμογή της τεχνικής. Η μέθοδος έχει μέχρι στιγμής εφαρμοστεί μόνο στην Ελλάδα από την επιστημονική ομάδα του κ. Κανελλόπουλου σε περίπου 50 περιστατικά και, κατά τα λεγόμενα του καθηγητή, «σε όλες τις περιπτώσεις επετεύχθη προβλεπτή διαθλαστική αλλαγή». Τα ευρήματα αυτά που είναι υπό δημοσίευση στο εγγύς μέλλον παρουσιάστηκαν στο τέλος του περασμένου έτους στη Νέα Ορλεάνη στο πλαίσιο του συνεδρίου της Αμερικανικής Εταιρείας Οφθαλμολογίας, ενώ αναμένεται να παρουσιαστούν και στο Πανευρωπαϊκό Συνέδριο Οφθαλμολογίας στη Λουμπλιάνα σε 10 ημέρες. Ο κ. Κανελλόπουλος τονίζει ότι «τα ευρήματά μας μέχρι στιγμής είναι εξαιρετικά αισιόδοξα, ωστόσο η προσέγγιση δεν υποκαθιστά την κύρια μέθοδο αντιμετώπισης όλων των διαθλαστικών ανωμαλιών με λέιζερ. Το λέιζερ έχει αποδεδειγμένα μόνιμα αποτελέσματα και απευθύνεται και σε ασθενείς με μεγάλους βαθμούς διαθλαστικών ανωμαλιών. Η τεχνική της διασύνδεσης κολλαγόνου φαίνεται να αποτελεί μια καλή εναλλακτική μέθοδο, ελάχιστα παρεμβατική, καθώς δεν αφαιρεί ιστό, όπως συμβαίνει με το λέιζερ, της οποίας όμως δεν ξέρουμε τη μακροχρόνια σταθερότητα. Τα αποτελέσματα που έχουμε στα χέρια μας έχουν βάθος μόνο έξι μηνών, παρά ταύτα δείχνουν πολύ σταθερά». Ο καθηγητής του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης πιστεύει ότι η τεχνική αυτή έχει τη δυναμική να αποτελέσει ένα εκπληκτικό μέσο για όσους φοβούνται τη συμβατική επέμβαση ή έχουν υποβληθεί ήδη σε επέμβαση καταρράκτη ή/και σε λέιζερ και ψάχνουν μια μινιμαλιστική λύση για την αντιμετώπιση της υπολειπόμενης μικρής διαθλαστικής ανωμαλίας τους. «Είναι επίσης σημαντικό ότι η μέθοδος μπορεί να εφαρμοστεί ακόμη και σε ανώμαλους κερατοειδείς». Το κόστος δεν έχει προσδιοριστεί αλλά αναμένεται να είναι το μισό από εκείνο της συμβατικής επέμβασης λέιζερ. Ωστόσο, είναι σημαντικό να περιμένουμε τα μακροπρόθεσμα αποτελέσματα που θα δείξουν την ασφάλεια αλλά και την αποτελεσματικότητα της μεθόδου, όπως συμβαίνει πάντα στην επιστήμη. Γλωσσάρι Οι σημαντικότερες παθήσεις • Ηλικιακή εκφύλιση της ωχράς κηλίδος (ΗΕΩ): η πάθηση αυτή «πλήττει» το κεντρικό τμήμα του αμφιβληστροειδούς, την ωχρά κηλίδα. Εμφανίζεται σε δύο μορφές: ξηράς μορφής (στο 90% των περιπτώσεων) και υγρής μορφής (κατά την οποία παθολογικά αγγεία σχηματίζονται κάτω από την ωχρά). Καθώς η πάθηση προχωρεί οι ασθενείς παρατηρούν μια μαύρη κηλίδα στο κέντρο της όρασής τους η οποία σταδιακά επεκτείνεται οδηγώντας σε απώλεια της όρασης. • Καταρράκτης: πρόκειται για τη σταδιακή θόλωση του φακού του ματιού η οποία οδηγεί σε έκπτωση της όρασης. • Γλαύκωμα: το οπτικό νεύρο υφίσταται βλάβη εξαιτίας της αύξησης της ενδοφθάλμιας πίεσης. Σταδιακά η πάθηση οδηγεί σε περιορισμό του οπτικού πεδίου και τελικά σε τύφλωση. • Σπάνιες γενετικές παθήσεις του αμφιβληστροειδούς: νόσος Stargardt, συγγενής αμαύρωση Leber, χοριοειδερημία είναι μερικές από τις κληρονομικές νόσους που προκαλούν εκφύλιση του αμφιβληστροειδούς. • Μυωπία και άλλες διαθλαστικές ανωμαλίες: πρεσβυωπία, αστιγματισμός, υπερμετρωπία. Οι παθήσεις αυτές εκδηλώνονται όταν οι ακτίνες του φωτός συγκλίνουν πιο μπροστά ή πιο πίσω σε σχέση με τον αμφιβληστροειδή, με αποτέλεσμα η όραση να είναι θολή. Στη μυωπία, για παράδειγμα, ο βολβός του ματιού έχει πιο μεγάλο μήκος και η εικόνα σχηματίζεται πιο μπροστά. • Διαβητική αμφισβληστροειδοπάθεια: πρόκειται για εκφυλιστική νόσο των αιμοφόρων αγγείων του αμφιβληστροειδούς η οποία παρατηρείται σε άτομα με διαβήτη. Δημιουργεί σκοτώματα (σκοτεινές περιοχές) στο οπτικό πεδίο. Βλέπουμε όπως... ζούμε Η υγεία των ματιών εξαρτάται άμεσα από το περιβάλλον και τον τρόπο ζωής μας Παραδοσιακά γνωρίζουμε ότι οι περισσότερες οφθαλμικές παθήσεις έχουν ένα γενετικό υπόβαθρο - η μυωπία, για παράδειγμα, είναι μια κατ' εξοχήν «οικογενειακή υπόθεση». Τα τελευταία χρόνια ωστόσο οι μελέτες έχουν αναδείξει μια νέα, εξωτερική παράμετρο που επηρεάζει την υγεία των ματιών μας - το περιβάλλον. Και όταν λέμε περιβάλλον, δεν εννοούμε μόνο αυτό στο οποίο ζούμε αλλά και τις συνήθειες που υιοθετούμε. Οπως αποδεικνύεται, ο σύγχρονος, «αστικός» τρόπος ζωής δεν είναι ιδιαίτερα ευνοϊκός για την όρασή μας. Η κακή ποιότητα του αέρα που αναπνέουμε, ο περιορισμός μας σε κλειστούς χώρους, η υπερβολική προσήλωση στις οθόνες του κινητού και του υπολογιστή μας ή η ανθυγιεινή συνήθεια του καπνίσματος είναι μόνο μερικές από τις αιτίες που τα νέα ευρήματα φαίνεται να ενοχοποιούν για την «έκρηξη» των σχετικών με τα μάτια προβλημάτων που παρατηρείται στον ανεπτυγμένο κόσμο. Ως ένα παράδειγμα αυτής της «έκρηξης» αναφέρεται από τους ειδικούς η Κίνα. Μέσα σε μερικές δεκαετίες - οι οποίες, όπως επισημαίνεται, συμβαδίζουν με την οικονομική ανάπτυξη - η εμφάνιση μυωπίας στη χώρα έχει αυξηθεί αλματωδώς. Περισσότεροι από 400 εκατομμύρια Κινέζοι - περίπου το ένα τρίτο του συνολικού πληθυσμού των 1,3 δισεκατομμυρίων - έχουν σήμερα μυωπία, με τα ποσοστά να εμφανίζονται σε ιλιγγιώδη ύψη στους νέους, αφού το 80%-90% των παιδιών είναι μύωπες τελειώνοντας το σχολείο. Αυξητικές τάσεις παρατηρούνται και στην Ευρώπη, όπου οι γιατροί εκτιμούν ότι τα τελευταία χρόνια η αναλογία των μυώπων στον ευρωπαϊκό πληθυσμό έχει ανέβει από το 20% στο 40%. Οι ειδικοί πάντως επισημαίνουν ότι οι εκτιμήσεις γίνονται κατά προσέγγιση, καθώς στις περισσότερες χώρες - της Ελλάδας συμπεριλαμβανομένης - δεν έχει γίνει συστηματική καταγραφή και γενικώς οι μελέτες του είδους βρίσκονται ακόμη στην αρχή τους. Γονίδια και περιβάλλον Τι ακριβώς εννοούμε όμως όταν λέμε «περιβάλλον»; «Πριν προσπαθήσει κανείς να κατονομάσει την επίδραση του περιβάλλοντος, έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να μπορέσει να προσδιορίσει τι ακριβώς εννοούμε με αυτόν τον όρο» λέει μιλώντας στο «Βήμα» ο Θέμης Καρμίρης, επιμελητής της Οφθαλμολογικής Κλινικής του 251 Γενικού Νοσοκομείου Αεροπορίας. «Σύμφωνα με τον Αϊνστάιν "το περιβάλλον είναι οτιδήποτε δεν είμαι εγώ!". Στο πλαίσιο αυτό, στα θέματα υγείας το περιβάλλον μπορεί να θεωρηθεί οτιδήποτε μη γενετικά καθορισμένο, το οποίο επηρεάζει την αιτία ή το αποτέλεσμα μιας νόσου. Σίγουρα είναι δύσκολο να απομονώσει κανείς αυτές τις επιδράσεις, καθώς πολύ λίγες καταστάσεις είναι αμιγώς "γενετικές" ή αμιγώς "περιβαλλοντικές". Τα γονίδια δεν δρουν παρά μόνο μέσα σε συγκεκριμένα περιβάλλοντα, και τα περιβάλλοντα δεν δρουν σε τίποτε άλλο παρά σε οργανισμούς, κύτταρα ή μόρια, που είναι τα παράγωγα των γονιδίων». Ενδεικτικά ο γιατρός αναφέρει ότι παρά το γεγονός πως το πρωτογενές γλαύκωμα ανοιχτής γωνίας έχει διαπιστωθεί ότι έχει γονιδιακή βάση σε ποσοστό μικρότερο του 5%, τα ποσοστά εμφάνισής του ποικίλλουν από πληθυσμό σε πληθυσμό. «Αν αναλογιστεί κανείς ότι η πιθανότητα εμφάνισης γλαυκώματος κυμαίνεται από 0,06% στους Εσκιμώους στην Αλάσκα ως 8% στην Καραϊβική, μπορεί εύκολα να συμπεράνει πως τα διαφορετικά ποσοστά οφείλονται στην αλληλεπίδραση γενετικών και περιβαλλοντικών παραγόντων» επισημαίνει. Ιστορικά, όπως μας λέει ο κ. Καρμίρης, η μελέτη του περιβάλλοντος ξεκίνησε με τη μελέτη των οργανικών και ανόργανων επιδράσεων, όπως το κλίμα και οι κλιματικές αλλαγές, το έδαφος και οι μολυσματικοί παράγοντες. Σταδιακά όμως ο όρος επεκτάθηκε ώστε να συμπεριλάβει και το οικιακό, το πολιτικό και πολιτισμικό ή ακόμη και το εργασιακό περιβάλλον. «Ετσι λοιπόν σήμερα, όταν αναφερόμαστε σε πιθανές περιβαλλοντικές επιδράσεις στην υγεία, οι αντίστοιχοι παράγοντες μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε πληθυσμιακούς-δημογραφικούς, σε "αβιοτικό" φυσικό περιβάλλον, στο οποίο, ενδεικτικά, ανήκουν οι κλιματικές αλλαγές, η υπεριώδης ακτινοβολία και η μόλυνση της ατμόσφαιρας, σε "βιοτικό" περιβάλλον, στο οποίο ανήκουν η χλωρίδα και η πανίδα, σε οικιακό περιβάλλον, στο οποίο ανήκει το ατομικό περιβάλλον που "κατασκευάζει" ο καθένας μας και στο οποίο πέρα από τις συνθήκες διαβίωσης και τις συνθήκες υγιεινής περιλαμβάνονται και παράγοντες όπως οι διατροφικές συνθήκες, το κάπνισμα, το αλκοόλ, καθώς επίσης οι εργασιακές συνθήκες» εξηγεί. Καύσωνες και κλιματική αλλαγή Οπως είναι εμφανές, ο έλεγχος κάποιων από τους παραπάνω περιβαλλοντικούς παράγοντες, όπως το κάπνισμα ή η διατροφή, περνάει άμεσα «από το χέρι» μας, άλλων όμως όχι ακριβώς. Σε αυτή τη δεύτερη κατηγορία ανήκουν η άνοδος της θερμοκρασίας της Γης και η αύξηση της υπεριώδους ακτινοβολίας (UVA, UVB) εξαιτίας της αραίωσης του στρώματος του όζοντος στην ατμόσφαιρα, τις οποίες, αν και ανθρωπογενείς, δεν μπορούμε να «σβήσουμε» μέσα σε μία ημέρα. «Το αποκαλούμενο και φαινόμενο του θερμοκηπίου αναμένεται να προκαλέσει τα επόμενα χρόνια αύξηση της θερμοκρασίας σε εύρος 1,4-5,8 βαθμών Κελσίου» αναφέρει ο κ. Καρμίρης. «Νοσήματα του προσθίου ημιμορίου συνδυάζονται με την αύξηση της θερμοκρασίας. Περιβάλλον με σκόνη, ζέστη και υγρασία ευνοεί την εμφάνιση ξηροφθαλμίας καθώς και περιπτώσεων ελκών του κερατοειδούς από μύκητες, που παρουσιάζουν θεραπευτικές δυσκολίες και απειλητικές για την όραση συνέπειες». Οι καύσωνες αποτελούν επίσης, όπως φαίνεται, αιτία «πυροδότησης» του καταρράκτη. «Μελέτες συσχετίζουν τις υψηλές θερμοκρασίες και τις κρίσεις αφυδάτωσης, είτε λόγω αυξημένης θερμοκρασίας είτε λόγω ελαττωμένης πρόσληψης υγρών, με την αυξημένη εμφάνιση θολεροτήτων του φακού και κατά συνέπεια με την ταχύτερη εμφάνιση καταρράκτη» λέει. Η αυξανόμενη υπεριώδης ακτινοβολία έχει ακόμη πιο σοβαρές συνέπειες, και μάλιστα σε διαφορετικά «στρώματα», από τον εξωτερικό οφθαλμό ως τις εσωτερικές δομές του ματιού. Μελέτες έχουν συνδέσει την UVB με την πρόκληση φωτοκερατίτιδας, την ανάπτυξη καρκινωμάτων στον επιπεφυκότα, την ανάπτυξη φλοιώδους καταρράκτη, την ηλικιακή εκφύλιση της ωχράς κηλίδας και το χοριοειδικό μελάνωμα, μια μορφή καρκίνου του ματιού. «Η επίδραση της έκθεσης σε υπεριώδη ακτινοβολία είναι επίσης βλαπτική για τον κερατοειδή ύστερα από μια διαθλαστική επέμβαση με laser και αυτός είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους συνιστάται η χρήση γυαλιών ηλίου για το χρονικό διάστημα που ακολουθεί την επέμβαση» επισημαίνει ο οφθαλμίατρος. Ξηροφθαλμία: προσοχή στην καύση βιομάζας! Η ποιότητα του αέρα της ατμόσφαιρας τόσο στον εξωτερικό χώρο όσο και στον εσωτερικό χώρο του σπιτιού και της εργασίας μας παίζει και αυτή καίριο ρόλο. Η ατμοσφαιρική ρύπανση εκτός από ερεθισμούς και κοκκίνισμα στα μάτια φαίνεται από πρόσφατα ευρήματα να ευνοεί και την ξηροφθαλμία ή νόσο της οφθαλμικής επιφάνειας, μια πολυπαραγοντική νόσο των δακρύων και της οφθαλμικής επιφάνειας η οποία αν και ακούγεται σχετικά «αθώα» προκαλεί διαταραχές όρασης και υποκειμενικές ενοχλήσεις ενώ μπορεί να οδηγήσει σε καταστροφή της επιφάνειας του ματιού και φλεγμονές. Είναι ενδεικτικό ότι κάποιες μελέτες εμφανίζουν την ξηροφθαλμία να έχει εξίσου αρνητική επίδραση στον άνθρωπο με την ασταθή στηθάγχη, ενώ μια μελέτη στην Ιαπωνία υπολόγισε ότι κάθε επιχείρηση έχει μέση απώλεια εσόδων 6.000 δολαρίων (4.450 ευρώ) τον χρόνο για κάθε εργαζόμενό της με τεκμηριωμένη νόσο της οφθαλμικής επιφάνειας. Το εργασιακό και οικιακό περιβάλλον, οι ώρες μπροστά στον υπολογιστή και η ποιότητα του εσωτερικού αέρα φαίνονται επίσης να ευνοούν την ξηροφθαλμία αλλά και μια σειρά άλλα προβλήματα. «Η λεγόμενη οικιστική μόλυνση του αέρα - Household Air Pollution ή HAP - που προέρχεται από την καύση ξύλου, κάρβουνου και γενικότερα βιομάζας έχει συσχετιστεί με αρνητική επίδραση στην υγεία στο αναπνευστικό και την εμφάνιση καρκίνου, φαίνεται όμως ότι παίζει σημαντικό ρόλο και στην εμφάνιση ανεπιθύμητων επιδράσεων στους οφθαλμούς» μας λέει ο κ. Καρμίρης. «Η HAP, μια γνωστή οντότητα στις αναπτυσσόμενες χώρες, είναι μια νέα πραγματικότητα και στη χώρα μας». Αποδεδειγμένες παρενέργειες της εσωτερικής ατμοσφαιρικής ρύπανσης είναι ο ερεθισμός και το κοκκίνισμα των ματιών με τις ενοχλητικές συνέπειες που συνεπάγονται, ενώ επιπλέον ενδέχεται να πυροδοτεί και άλλα σοβαρότερα προβλήματα σε συνδυασμό με το γενετικό υπόστρωμα του καθενός, αφού συμβάλλει στη δημιουργία φλεγμονής. Κάπνισμα, οθόνες, αλκοόλ Οσον αφορά τον τρόπο ζωής και τις συνήθειές μας, το κάπνισμα, πέραν του ότι σχετίζεται με πολλά σοβαρά προβλήματα υγείας όπως ο καρκίνος ή οι καρδιαγγειακές παθήσεις, φαίνεται πως βλάπτει σοβαρά και τα μάτια μας. «Το κάπνισμα έχει συνδεθεί τόσο με την αυξημένη εμφάνιση ηλικιακής εκφύλισης της ωχράς κηλίδος όσο και με τον καταρράκτη ενώ έχει επιβαρυντική επίδραση και στην ξηροφθαλμία» λέει ο κ. Καρμίρης. «Στην περίπτωση του γλαυκώματος, τα αποτελέσματα είναι αμφιλεγόμενα. Τόσο η πιθανότητα όσο και το μέγεθος της επίδρασης αυξάνονται όσο αυξάνεται και ο αριθμός των τσιγάρων. Επίσης, λόγω της γνωστής δράσης του στα αγγεία, το κάπνισμα συσχετίζεται από πολλούς με την αυξημένη εμφάνιση αγγειακών παθήσεων των οφθαλμών. Και φυσικά, αξίζει να υπενθυμίσουμε ότι δεν βλάπτει μόνο τους ενεργητικούς καπνιστές αλλά και τους παθητικούς, που εκτίθενται στο νέφος του καπνού του τσιγάρου». Η έκθεσή μας στο τεχνητό φως, και κυρίως αυτό της οθόνης του ηλεκτρονικού υπολογιστή, της ταμπλέτας και του κινητού τηλεφώνου μας, φαίνεται επίσης να έχει αρνητικό ρόλο, αν και οι σχετικές έρευνες βρίσκονται ακόμη στην αρχή τους. Τα τελευταία χρόνια μελέτες στη Γαλλία και στην Ισπανία έχουν δείξει ότι το μπλε φως των φωτοδιόδων (LED) καταστρέφει τα κύτταρα-φωτοϋποδοχείς του αμφιβληστροειδούς των ζώων και του ανθρώπου, απαιτούνται όμως περαιτέρω έρευνες ώστε να διευκρινιστούν επακριβώς οι συνέπειες που ενδέχεται να έχει στην όραση η χρήση των LED τόσο στις οθόνες όσο και για τον φωτισμό των εσωτερικών και εξωτερικών χώρων. Φρούτα και ω3 Αντίστοιχα μελέτες έχουν εντοπίσει ότι μια σειρά από άλλους παράγοντες «lifestyle», όπως η άσκηση, η κατανάλωση αλκοόλ ή η διατροφή, ενδέχεται να επηρεάζουν τις οφθαλμολογικές παθήσεις. Μελέτες π.χ. έχουν συνδέσει τη χαμηλή σε ω3 λιπαρά διατροφή με την εμφάνιση της ηλικιακής εκφύλισης της ωχράς κηλίδος και της ξηροφθαλμίας, ενώ συγκεκριμένες δραστηριότητες έχουν ως συνέπεια την αύξηση της ενδοφθάλμιας πίεσης. «Τα πνευστά όργανα, η κατανάλωση καφέ, συγκεκριμένες στάσεις της γιόγκα, η χρήση σφιχτής γραβάτας και η άρση μεγάλου βάρους είναι δραστηριότητες που αυξάνουν την ενδοφθάλμια πίεση. Στις περισσότερες από αυτές η πίεση επιστρέφει στα φυσιολογικά επίπεδα αμέσως μετά τη διακοπή της δραστηριότητας» λέει ο κ. Καρμίρης. «Σε γενικές γραμμές επίσης οι μελέτες έχουν δείξει ότι οι έχοντες καλή φυσική κατάσταση έχουν και χαμηλότερη ενδοφθάλμια πίεση, χωρίς όμως αυτό να μειώνει και τις πιθανότητες εμφάνισης γλαυκώματος, ενώ οι μελέτες για το αλκοόλ διχάζονται. Παράλληλα η υγιεινή διατροφή με φρούτα και λαχανικά βοηθάει στην πρόληψη οφθαλμικών νοσημάτων και κυρίως στην επιβράδυνση εξέλιξης περιπτώσεων ηλικιακής εκφύλισης της ωχράς κηλίδος». Μην κλείνετε τα παιδιά στο σπίτι! Ορισμένες μελέτες που προσπάθησαν να εξιχνιάσουν τη μυστηριώδη «επιδημία» μυωπίας που φαίνεται να πλήττει την Κίνα και άλλες ταχέως αναπτυσσόμενες και ανεπτυγμένες χώρες της Ασίας, καθώς και, σε μικρότερο βαθμό, γενικότερα τον δυτικό κόσμο, εντόπισαν επίσης μια απρόσμενη παράμετρο: το «κλείσιμο» των παιδιών στο σπίτι. «Τα τελευταία χρόνια όπου οι ανάγκες για διάβασμα έχουν αυξηθεί, συν το γεγονός ότι η μυωπία αναπτύσσεται συνήθως στη σχολική ηλικία, θεωρείται από πολλούς πως ο χρόνος που περνούν τα παιδιά διαβάζοντας ή κάνοντας άλλες κοντινές εργασίες συμβάλλει στην ανάπτυξη μυωπίας, πράγμα όμως το οποίο δεν έχει υποστηριχθεί ομόφωνα από τις διάφορες μελέτες που γίνονται ανά τον κόσμο» λέει μιλώντας στο «Βήμα» η Αγάθη Κουρή, επιμελήτρια της Οφθαλμολογικής Κλινικής του Νοσοκομείου Παίδων «Π. & Α. Κυριακού». «Αυτό όμως που έχει παρατηρηθεί είναι ότι η μυωπία είναι πιο συνηθισμένη στα παιδιά που ξοδεύουν λιγότερο χρόνο σε ανοιχτούς εξωτερικούς χώρους». Επισημαίνοντας ότι οι γενετικοί παράγοντες είναι καθοριστικοί για την εμφάνιση και την εξέλιξη της μυωπίας η παιδοφθαλμίατρος αναφέρει πως πολλοί επιστήμονες σήμερα θεωρούν ότι κάποιον ρόλο παίζουν επίσης ο χρόνος έκθεσης στο φως της ημέρας και η ένταση του φυσικού φωτός, κυρίως μέσω άλλων μηχανισμών, όπως η απελευθέρωση ντοπαμίνης ή αυξημένων επιπέδων βιταμίνης D. «Αρκεί όμως απλώς να είσαι έξω ή παίζει ρόλο και η φυσική δραστηριότητα στην ανάπτυξη της μυωπίας; Οι διάφορες μελέτες που έχουν γίνει δεν το διευκρινίζουν μέχρι στιγμής» προσθέτει. Οσον αφορά το τι πρέπει να προσέχουν οι γονείς, η κυρία Κουρή είναι σαφής: «Νομίζω ότι και εδώ ισχύουν οι γενικές γραμμές σωστού καταμερισμού του χρόνου του παιδιού ανάμεσα στην πνευματική και σωματική δραστηριότητα, η αποφυγή πολύωρης ενασχόλησης με κομπιούτερ και ηλεκτρονικά παιχνίδια καθώς και το εξαντλητικό διάβασμα, όχι μόνο για τον φόβο της μυωπίας, αλλά για τη σωστή του ανάπτυξη ως συνόλου». Συμβουλές που δεν πρέπει να ξεχνάμε 1. Φροντίστε τα μάτια σας φροντίζοντας την υγεία σας: οτιδήποτε συνεισφέρει θετικά στη γενικότερη υγεία, όπως η αποφυγή του καπνίσματος, η τακτική άσκηση και η συχνή κατανάλωση φρούτων και λαχανικών, είναι μια γενική συμβουλή που βρίσκει θέση και στις οφθαλμικές παθήσεις. 2. Μην «ξεχνάτε» τον οφθαλμίατρο, ακόμη και αν δεν αντιμετωπίζετε συγκεκριμένο πρόβλημα. Ορισμένες οφθαλμικές παθήσεις δεν έχουν συμπτώματα στα πρώιμα στάδια, γι' αυτό μετά την ηλικία των 40 είναι καλό να γίνεται οφθαλμολογική εξέταση κάθε δύο ή τρία χρόνια. Στα παιδιά η εξέταση πρέπει να γίνεται τουλάχιστον μία φορά τον χρόνο ενώ ειδικά στους εφήβους πρέπει να γίνεται και τοπογραφία του ματιού για τη διάγνωση του κερατόκωνου, ο οποίος στην Ελλάδα έχει μεγάλη συχνότητα εμφάνισης σε αυτή την ηλικιακή ομάδα. 3. Αν παρατηρήσετε ότι έχετε θολή όραση ή διακύμανση της όρασης ή αν δυσκολεύεστε σε καθημερινές δραστηριότητες λόγω ενοχλήσεων στην όραση, επισκεφθείτε τον οφθαλμίατρό σας. 4. Κανόνας απαράβατος για τα παιδιά, ο οποίος δεν βλάπτει να υιοθετηθεί και από τους ενηλίκους: αποφύγετε την πολύωρη ενασχόληση με κάθε είδους οθόνες (από του υπολογιστή και των ηλεκτρονικών παιχνιδιών ως της τηλεόρασης) και το διάβασμα. 5. Αν είστε υποχρεωμένοι να χρησιμοποιείτε τον ηλεκτρονικό υπολογιστή για πολλές ώρες, καλό είναι να κάνετε συχνά διάλειμμα για μερικά λεπτά, να ανοιγοκλείνετε συχνά τα βλέφαρα και να χρησιμοποιείτε τεχνητά δάκρυα ώστε να μη στεγνώνουν τα μάτια. 6. Προστατεύετε πάντα τα μάτια σας από τον ήλιο φορώντας απορροφητικά γυαλιά και καπέλο. Η υπεριώδης ακτινοβολία προκαλεί βλάβες στα μάτια, με κυριότερες τον καταρράκτη και την εκφύλιση της ωχράς κηλίδος. |
|
Επικοινωνία | Χάρτης ιστοχώρου |